Tomoshalar tarixi о zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus ta 'lim vazirligi 5210300 aktyorlik san'ati

«Biz tarixga inson hilan birga kiramiz», degan edi faylasuflardan biri. Bu fikr tomosha tarixini o'rganishga ham taalluqlidir. Chunki san’at odamning dunyoga kelishi, sezgisi, idroki va nutqining paydo bo'lishi bilanoq tug’ila boshlaydi. San’at insonning go'zallikka bo'lgan intilishi mevasi bo ‘ lib, inson hayotining ajralmas qismi sifatida mavjuddir.
Hozirgi O'zbekiston hududida topilayotgan ibtidoiy jamiyat tasviriy va amaliy san’at yodgorliklari syujetlarida bir-biriga o'xshash echki, tog' qo'chqori (arxar), ohu, yovvoyi ho'kiz, qo'tos, bug'u, ot yoki itlarning bittadan yoki to'da-to'dabo'lib yurganlari tasvirlangan. O'sha davr rassomi ularning yurishfarini, sakrashlarini. chopjb ketayotganlarini aynan chizib bera olgan. Suratlarda odamlar qiyofasi ham ko'p. Ular, asosan, qo'llarida o'q-yoy bilan yovvoyi hayvonlarni quvib borayotgan, turli hayvon terisini yopinib, o'zlarini niqoblagan kishilar tasviridir. Ba’zi suratlarda ibtidoiy odamlarning to'p-to'p holatdagi tasviri ham uchrab qoladi. Balki ba’zi ifodalar diniy marosimlarga aloqadordir. Bu suratlar garchand sodda va qadimiy bo'lsa ham o'z ma’nosiga ega, mavhum emas, hayotiydir, Bu suratlar ibtidoiy jamiyat kishisining go'zallikka e’tibor berganini, buning uchun turli xil ranglar qidirib o'z o'rnida ishlata bilganini ko'rsatadi.
Chunonchi, Zarao't Kamariningsuratlari ikki xil rangda chizilgan. Bu haqda professor L.I.Rempel quyidagilarni yozadi: «...Predmetning shakli, fakturasi, rang va ritmik chiziq birligini his eta bilish tuyg'ulari, shuningdek, plastik formalarni—haykalchalarni o'ylab topish, yaratish hamda suratlar chizish, unga boqib, idrok eta bilish sezgilari insonlar ongiga tabiatning go'zal shakl-shamoyillarini tasavvur etish qobiliyatlarini yuzaga chiqarishdagi ilk ko'rinishlar bo'ldi». Demak, O'rta Osiyoning ibtidoiy davr odamlari kishilik tarixining eng boshlang'ich davrlaridayoq buyumlarning shaklini. tamoyilini, ritm, o'lchov va rangini, tabiiy go'zalliklarni idrok - fahm eta boshlaganlar. Yuqori poleolit davridayoq odamlar urug'-aymoqlarga bo'linib, ular o'rtasida ilk diniy e’tiqod bilan birga rassomlik va haykaltaroshlik san’atining eng sodda elementlari ham vujudga kela boshlagan. Ular o'zlari chizgan yoki yaratgan narsalarni zavq bilan tomosha qilgan va yanada takomillashtirgan.
Mana shu ibtidoiy davr tasviriy san’at yodgorliklari tomosha turlarining eng sodda elementlarining tug'ilish jarayonini aniqlab olishga yordam beradi. Biz yuqorida bayon qilgan suratlarda ibtidoiy jamiyat odamlarining tirikchilik manbalari, asosan ovchilik bo'lganini ko'rdik. U davrlarda ov yalpi o'tkazilar, hamma birga ishlar, birga kurashar edi. Ov unumli bo'lishi uchun odamlar turli diniy e’tiqodlardan, turli usul va hiylalardan foydalanishgan. Chunonchi, ibtidoiy odamlar ov vaqtida har xil yovvoyi hayvon va qushlarning terisiga niqoblanib, shu yo'l bilan yowoyi hayvonlami hurkitib yubormay, osongina ularga yaqinlashar va qo'lga tushirar edilar.
Shunday qilib, odamning boshqa qiyofaga kirishining dastlabki formalari tug'ila boshlaydi. Boshqa qiyofaga kirish hamon tomoshaning asosiy unsuri bo'lib qolmoqda. O'zbekiston hududida niqoblanib ov qilayotgan ibtidoiy odamlar va yovvoyi hayvonlarning rasmlari tasvirlangan suratlar juda ko'p. Surxondaryo viloyati, Sherobod tumanidagi Zarao't Kamarsoyining ikki tomonidagi toshlarga qizg'ish sariq bo‘yoq berib ishlangan suratlar ibtidoiy jamiyat davrida tomoshaning ilk elementlari tug'iiishini aniqlashga yordam bera oladi. Zarao't Kamarsoydagi toshlarda ikki turli manzara tasviri bor. Birinchisida ustiga rido yopingan odamlar surati, yopinchiq ostidan ularning ingichka oyoqlarigina ko'zga tashlanadi. Odamlarning bo'yi, qo'l va boshlari oddiy chizma shaklida ko'rsatilgan. Ikkinchi manzarada yopinchiqsizodamlar aks ettirilgan: odamlar gavdasi to'laligicha chizilgan, boshlari esa yumaloq shaklda tasvirlangan, ularning orqasidan uzun dumlari ham chiqib turibdi. Ular qo'llariga yoy va uzoqqa otadigan allaqanday ov asbobi ushlab olganlar. Ba’zi odamlar qiyofasi qadimgi cho‘1 qushiga o'xshab ketadi. Dumi bor va yopinchiqdagi figuraiar hayvon qiyofasiga kirgan odamlardir. Yovvoyi ho'kizlarning yugurib, qochib ketayotganidan bu suratda ibtidoiy odamlarning ho‘kiz ovlash payti tasvirlangan bo'lsa kerak, degan xulosa chiqarish mumkin.
Niqoblangan va hayvon qiyofasiga kirgan ibtidoiy jamiyat kishilarining shikor marosimlari ham uchraydi. Farg'onaning Saymalitosh tog'i g'orlarida suratlar ichida o'yinga tushayotgan dumli kishilar guruhi ham bor. Ular ikki kishi-ikki kishi bo'lib bir- birlariga yuzma-yuz turib, qo'llarini barobar ko'tarib ehtiros bilan o'ynamoqdalar. Ayrimlari qo'llarida doirasimon narsa ushlaganlar. Bu suratlarda ov vaqtini emas, aftidan, ovga jo‘nash oldidan, uning unumli bo'lishi uchun qandaydir tabiat hodisalariga topinayotgan va afsun qilayotgan holat aks ettirilgan bo'lsa ajab emas! Ehtimol, doirasimon chizilgan narsa qadimgi musiqa asboblaridan do'l bo'lishi ham mumkin. Chunki, yuqoridagi bir suratda odam do’lni baland ko‘tarib dovul qoqayotganga o’xshash tasvir aks etgan. Balki bu o‘yin quyoshga sig’inish marosimi bo'lsa kerak! Chirchiq vohasining Maydontol toshlariga chizilgan suratlar ichida echki qiyofasidagi ovchining tasviri topilgan. O'rta Osiyo hududida neolit va bronza davriga taalluqli sopol idishlarga chizilgan suratlarda ham turli hayvonlar aksini ko‘ramiz, ayrimlarida esa niqoblangan ovchilar yoki turli pantomimik harakat qilib o‘ynayotgan odamlar uchraydi.
Agar ibtidoiy jamiyat kishi 1 arining mehnat jarayonlari va ovchilik faoliyatlarini chuqurroq tahlil qilsak. ibtidoiy jamiyat kishisi hayot manbai bo'lmish ovning unumli bo'lishi va yovvoyi hayvonlar podasiga, qushlar galasiga yaqinlashish uchun faqat niqob kiyib, hayvon qiyofasiga kirishining o‘zi kifoya qilmas edi, degan fikrga kelamiz. A.D.Avdeev o'zining «Teatrning kelib chiqishi» kitobida ko'rsatib o'tganidek, hayvon to’dasiga yaqinlashish uchun ibtidoiy odamga hayvon yoki qushiarga aynan taqlid qilish, buning uchun esa ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, yurish-turishlarini, o'tlashlarini, bir-biri bilan olishishlarini, hurkib qochishlarini, hatto tovushlarini ham o’rganishga to‘g‘ri kelgan. Nihoyat yovvoyi hayvonlarni ov qilish shart-sharoiti odamning chaqqon va abjir, jasur va toliqmas bo'lishini, buning uchun doim tinimsiz mashq olib borishni talab qilardi. Bular hammasi o’z navbatida ibtidoiy odamda jismoniy. ritmik harakatning, hayvonlar fe’li yoki tabiat hodisalariga taqlid qiluvchi pantomim harakat va g’alaba o'yinlarining, qahramonlik raqslarining tug’ilishiga olib kelgan. Darhaqiqat, O’zbekiston hududida topilayotgan va ibtidoiy jamiyat davriga mansub tasviriy san’at yodgorliklarida pantomim raqsga tushib turgan kishilar tasvirlarini juda ko'p uchratamiz. Ular turli mazmun va xarakterga ega. Ba’zilari mehnat va ov jarayonini tasvirlasalar, ba’zilari qandaydir tabiat hodisalariga topinayot- ganga, sajda qilayotganga o‘xshaydi. Ba’zilari jangovar o’yinni eslatsa, ba’zi raqslar afsungarlik va totemizm dini marosimlari bilan aloqadordir. Bu esa shuni ko'rsatadiki. dunyoning turli qit’alarida bo’lganidek, O'zbekiston hududida ham odamning boshqa qiyofaga kirishi va pantomim o’yin san'ati ibtidoiy zamonlardanoq shakllana boshlagan.
Zamonlar o'tishi bilan ov qilish mahorati oshib, O'rta Osiyoda «ovchilik o‘yinlari» ham paydo bo'la boshlagan. Ammo bu yerda biz «ovchilik» bilan «ovchilik o‘yini»ni bir-biriga qorishtirib yubormasligimiz lozim. Chunki «ovchilik o'yini» ibtidoiy jamiyatning ma’lum davrida paydo bo'lgan diniy e’tiqod va badiiy ijod bilan aloqador o'yindir. Bu «o'yin» ovga ketish oldidan ijro etiladi, unda ovning unumli boiishi uchun ibtidoiy odam tabiat hodisalariga, ayrim yovvoyi hayvonlarga sig'inadi va ular sharafiga turli marosimlar o'tkazadi, umum pantomim raqs ijro etiladi, ayrim hayvonlarga va ov jarayoniga taqlid qilinadi.
Bundan tashqari «ovchilik o‘yin»lari ovdan qaytgandan so'ngham o'ynaladi. Kun bo‘yi ov qilib, charchab qaytgach, kechqurunlari o‘z a’zoyi badaniga dam berish. tabiiy fiziologik ehtiyojlarini qondirish yoki plastik va ritmik pantomim harakatlar bilan bugungi taassurotlarini, kayfiyat va tuyg'ularini, ovdan mamnunliklarini, to'qligini, sho'xliklarini ifodalashardi. Eng muhimi, «ovchilik o‘yini»dagi pantomim raqs va musiqiy tovushlarni ijro etishda jamoa a’zolarining hammasi qatnashgan. Bunga juda ko‘p faktik ma’lumotlar guvohlik beradi. Qadimiy O'zbekistonda hayvonlar niqobida o'ynaladigan juda ko‘p tomoshalar keng tarqalgan. Misol uchun, Sankt Peterburgdagi Shchedrin nomidagi kutubxona fondida uchta, butunlay echki qiyofasiga kirib o‘ynayotganlar tasviri chizilgan miniatyura bor. Bu rasm har holda Samarqand yoki Hirot musavvirlarining ijodiga aloqador bo‘lsa kerak. Negaki, o'rta asr qo'lyozmalarida. ayniqsa Ibn Arabshoh va Sharafuddin Ali Yazdiy asarlarida XIV—XV asrlarda Samarqand va Hirotda o'tgan tamoshalarda iste’dodli ustoz o'yinchilar tomonidan hayvonlaming taqlidiy raqslari keng miqyosda namoyish qilingani to'g'risidagi ma’lumotlarni o'qishimiz mumkin.
Miniatyurada tasvirlangan echki o'yinining ijrochilari professional bozandalar - aktyorlar ekaniga shubha yo‘q. Shulardan ikkitasi qo'lida qayroq bilan o'yinga tushmoqda. Bundan tashqari rasmning yuqori qismida yana niqobsiz uch figura raqs ijro etmoqda. Ularning kulgili raqsga tushayotganlarini bilib olish qiyin emas. Qiziqchilarning an’anaviy uchi uchli qalpog'ini kiyib olganlari ham ularning masxaraboz ekanligidan dalolat beradi. Ikki aktyorning bosh kiyimi

uchida qo'ng'iroq osilgan. uchinchisining bosh kiyimi uchida qandaydir bir hayvonning dumi osilgan bo'lib, kiyimlarining yengi benihoya uzun. Qiziqchi bozandalarning mana shu ko'rinishdagi kiyimlari O'zbekistonda XX asr boshigacha saqlangan. Chunonchi. qo'qonlik qiziqchi Aka Buxor Zokirov o'zining kulgili o'yinlarida shu xildagi yengi uzun kiyim kiyar edi. Mazkur miniatyurada yana uch sozanda va bir xonandaning ham tasviri berilgan. Ularning biri doira. biri nay, biri nog*ora chalmoqda. Ashulachi esa oldinda kuylab ketmoqda. Yuqoridagi rasmning Hirot rassomlari ijodiga mansub degan taxminni tasdiqlaydigan yana bir miniatyura mavjud. U ham bo'lsa Abdurahmon Jomiyning «Yusuf va Zulayho» dostonidagi miniatyuradir. Bu rasm 1575-yilda Hirotda, noma’lum musavvir tomonidan ishlangan. Unda xalq ommaviy sayli tasvirlangan. Sayil balki Zulayhoni kutib olish sharafiga bag'ishlangandir. Rasm tagida biri doira va biri sumay chalayotgan ikki sozanda hamda bir guruh yosh raqqoslar tasvirlangan. Yuqorida doira chalib turgan kishi bozandalarning hayvon dumi osilgan uzun uchli qalpog'ini kiyib olgan. Uning yonidagi o‘yinchi boshiga sarg'ish rangdagi ho‘kiz niqobini kiyib, qo'lidagi shaqildoq bilan o'z o'yiniga o'zi usul berib turganga o'xshaydi. Uning pastida esa bir masxaraboz tomosha ko'rsatmoqda. Ermitajda Xo'tan arxeologiyasidan topilgan juda ko‘p haykalchalar bor. Ular ichida ham ud. nay, nog'ora chalayotgan sozanda «maymunlarwning qiyofalari anchagina uchraydi. Mana shu toifadagi hayvonot qiyofasiga kirib o'ynovchi masxaraboz raqqoslar. sozandalar qatnashadigan tomoshalar XIX asrda Qo'qon va Buxoroda muntazam o'tib turgani haqida ham ma’lumotlar mavjud.
Hamza nomidagi san’atshunoslik institutining 1960-1962-yillarda Xorazm ekspeditsiyasi, o'tgan asrda Xorazm aktyorlari tomonidan «Ayiq o'yini», «Dev o'yini», «Maymun o'yini» o'ynalib kelganini aniqladi. Bundan tashqari ekspeditsiya hamon o'ynalib kelinayotgan «Pishiq o'yini», «Ot o'yini», «Chorloq o'yini», «Yumronqoziq o'yini», «Echki o'yini» kabi o'nlab hayvonot pantomimalarni yozib olgan. Bu hayvonotlar mavzusidagi pantomim raqslarini Xorazm aktyorlari musiqa va ashula jo'rligida katta mahorat bilan ijro etib, o'zlari taqlid qilayotgan hayvonlarni barcha xususiyatlari bilan tasvirlab bera oladilar. Bunday o'yinlar faqat Xorazmgagina xos bo'lib qolmay,
12
O'zbekistonning boshqa viloyatlarida ham uchraydi. Chunonchi, Qo'qonda XIX asrda «Ayiq o‘yini» bo'lgani haqida yozma manbalarda ma’lumotlar bor.
Xulosa qilib aytganda, niqob kiyib hayvonlarga taqlid qiluvchi pantomim raqslar, ayrim o'zgarishlar va yangi tematikalar bilan kishilik taraqqiyotining yuqori bosqichlarigacha, feodalizm tuzumi boshlanishidan tortib, hatto bizning davrimizgacha o‘zbek tomoshalarida saqlanib qolganini va o'ynalib kelayotganini ko‘ramiz. Eng muhimi, bu o'yinlarda pantomim, raqs, musiqa kabi kichik shakldagi tomoshalar qadimdan insonning hamrohi ekanligi ma’lum bo'ladi,

2.