Tog’ mintaqasidagi efir moyli o’simliklar Reja: Kirish

Dorivor moychechak – Matricaria chamomilla L. Romashka a’technaya – Asteraceae astradoshlar oilasiga mansub bir yillik hushbo’y o’sim-lik. Ildiz tarmoqlari yaqqol ko’zga tashlanmaydi. O’q ildiz, kam tarmoqlangan. Sug’oriladigan maydonlarda bo’yi 50-60 sm, lalmi yer-larda 45-55 sm. poyasi asosan tarmoqlangan. Barglari navbatlashib joylashgan, bandsiz, uzunligi 2-5 sm, har biri 2 yoki 3 ta patsimon yorilgan ingichka bo’laklarga bo’lingan. To’p gullari savatchalar, mevasi uzunchoq, uzunligi 0,8 - 1,2 mm bo’lgan qo’ng’ir - yashil urug’dan iborat. 1000 ta urug’ning vazni 0,26 - 0,53 g. Kimyoviy tarkibi: savatchadagi gullar tarkibida 0,2 - 0,8% efir moyi, flavonoidlar, vitamin S, shilliq, achchiq va boshqa moddalar bor. Ishlatilishi. Savatchadagi gullari ichak siqilishida, qorin damlanishida, ich ketish kasalliklarida, choy yoki damlama sifatida ishlatiladi. Antiseptik va yallig’lanishga qarshi vosita tarzida tomoqni chayish va vanna qilishda tavsiya etiladi.





Dorivor valeriana Valeriana officinalis

Ermon – Artemesia absinthim L



Dorivor issop - Hissopus officinalis


Mavrak – Salvia sclarea


Xulosa
Ko’pchilik efir moyi saqlovchi o’simliklar issiq va yorug’likni sevadi. SHuning uchun janubiy tumanlarning florasi tarkibida efir moyi saqlovchi o’simliklar ko’p bo’ladi va ularning efir moylari hidining yaxshiligi bilan farqlanadi. O’simliklarning deyarli barcha organlarida efir moyi bo’ladi. Efir moyining o’simlik tarkibida ko’p yoki kam miqdorda to’planishi havo haroratiga va namligiga, tuproq 168 namligiga hamda yerdagi mineral moddalarning ko’p yoki ozligiga bog’liq. Odatda havo harorati ko’tarila boshlagan sari o’simlik tarkibida efir moylari ko’proq sintezlanadi va aksincha, havo namligi ko’payishi bilan bu birikmalar miqdori kamayib boradi. Tuproqdagi namlikning o’rta darajadan ko’p yoki kam bo’lishi o’simlik tarkibida efir moylarining kamayishiga olib keladi. SHuningdek qurg’oqchilik ba’zi o’simliklarda efir moylarining ko’p to’planishiga sabab bo’ladi. Odatda janubiy tumanlarning florasi shimoliy tumanlarnikiga nisbatan efir moyi saqlovchi turlarga boy. SHu sharoitda o’sadigan o’simliklarning efir moylarining hidi ko’proq xushbo’y, tarkibiy qismi ham murakkabroq bo’ladi.
Efir moylari tarkibini o’rganishda, tarkibida efir moyi bo’lgan o’simliklarni qidirib topishda hamda chet mamlakatlardan keltirilgan efir moyli o’simliklarni o’stirishda B.N.Rutovskiy, G.V.’igulevskiy, I.’.Sukervanik, N.G.Kiryalov, E.V.Vulf, V.I.Nilov, S.N.Kudryashov, M.I.Goryaev kabi olimlar va ularning shogirdlarining xizmati katta.
O’zbekiston florasida tarqalgan ko’pchilik efir moyli o’simliklar soyabonguldoshlar,labguldoshlar,rahnoguldoshlar,karamdoshlar, murakkabguldoshlar oilasiga mansub bo’lib, cho’l mintaqasidan tog’ mintaqasigacha bo’lgan yerlarda tarqalgan. Efir moyli o’simliklar asosan tog’ mintaqasida ko’proq turlarni tashkil qiladi. Bu turlarning ko’pchiligi murakkabdoshlar, soyabonguldoshlar, labguldoshlar, oilalariga mansub.
Efir moyli o’simliklarn daraxt, buta, chala buta, ko’p yillik, ikki yillik va bir yillik o’simliklar bo’lib, ularning ko’pchiligini ko’p yillik o’simliklar tashkil qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1.Haydarov Q. H., Hojimatov Q. H. O’zbekiston o’simliklari O’qituvchi T., 1992
2.Hojimatov Q. H. Efir moyli o’simliklar. O’z Fan T.,1971
3.Кудряшов С. Н. Эфирномасличные растения и их культура в Средней Азии. Ўз Т., 1936
4.Granitov I. I. O’zbekistonning foydali yovvoyi o’simliklari haqida qisqacha ma’lumotlar. O’quv pednashr. T.,1953
Internet resurslari
www.ziyonet.uz
www.kutubxona.uz
www.wikipedia.ru