Tog‘ jinslari massivining tabiiy va texnogen tuzilmaviy-mexanik xususiyatlari Reja

Yer qobig‘i va yuqori mantiyaning tektonik tuzilishi.
Litosferada ikki turdagi (yoki ikki tartibdagi): yer qobig‘idagi va ichki (chuqurlikdagi) tektonik tuzilishli strukturaviy elementlar mavjud.
Bu tuzilishlar orasida o‘lchamlarga bog‘liq ravishda turli xilma-xilliklar tartibi ajratiladi.

Birinchi tartibdagi ichki tektonik tuzilishga yer qobig‘ining okean oldi hududlari va kontinentlar misol bo‘ladi. Ikkinchi tartibdagi ichki tuzilishga esa harakatlanuvchi geosinklinal belbog‘ va nisbatan turg‘un bo‘lgan platformalar kiradi. Bu ikki tartibdagi tuzilishlar chiziqli o‘lchamlarga ega bo‘lib, minglab kilometrlarda hisoblanadi, hamda planetar yoki global deb nomlanadi.

Yuzaviy tektonik tuzilish ichki tektonik tuzilishga nisbatan farqli ravishda kam shakllanadi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri yer qobig‘i chegarasidan chiqmaydi. Ular turli uzilishli burmalangan deformatsiya tartibida shakllanadi va chiziqli o‘lchamlari ko‘pincha o‘nlab, ba’zida esa bir necha yuzlab kilometrgacha etadi.
Yer qobig‘inig shakllanishi va tektonik tuzilishidagi asosiy ko‘rsatkich, o‘zida yer qobig‘i tuzilishining birinchi elementini namoyon etuvchi chuqur yoriqlar hisoblanadi. Ayniqsa yirik va eski yoriqlar yer qobig‘ining ostigacha va undan chuqurroq tashqi mantiyagacha chuqurlikda tarqaladi. Yer qobig‘ining chuqur yoriqlari kesishish tarmog‘ida katta bo‘laklarga ajratiladi va litosfera plitalari deb yuritiladi.
Hozirgi vaqtda sakkizta yirik va o‘ndan ortiq kichik litosfyera plitalari mavjud. (2.2-rasm).


2.2-rasm. Yerning yirik litosfera plitalari va ularning harakatlanish yo‘nalishi:


1 – harakatlanishlar va yoriqlar o‘qi; 2 – planetar siqilish belbog‘i; 3 – plitalarning konvyergent chegarasi; 4 – hozirgi kundagi qit’alar.
Okean qatlamida ikkita (Tinch okeani va Somali plitalari) oson va kichik o‘tkazuvchi plitalar mavjud. Qolgan oltitasi (Evroosiyo, afrika, hindu-avtraliya, shimoliy amyerika, janubiy amyerika va antarktida plitalari) esa qit’alashgan turdagi qatlamlarga ega.
Har bir litosfera plitasida ko‘plab katta tartibdagi yoriqalar, qatlamli uzilishlar, ajralishlar va o‘z navbatida bloklar mavjud. Plitalar va bloklar orasida bir tekis burmalanuvchan va to‘lqinli egiluvchan tartibdagi deformatsiyalar shakllangan. SHuningdek butun yer qobig‘ida katta bo‘lak-to‘lqinli yoki boshqacha qilib aytganda blokli tuzilishlar mavjud.
Tektonik harakatlar o‘z o‘rniga ega, barcha geologik davrlar davomida yuz byerib kelayotgan va hozirgi vaqtda bevosita asboblar yordamida o‘lchanadigan harakatlardir. Bu harakatlar qadimda (oxirgi olti ming yil avval) sodir bo‘lgan va yangi neogen va antropogen geologik davrlarda (25÷30 mln yil oldingacha) yuzaga keladigan, hamda farqli ravishda bugungi kunda sodir bo‘ladigan zamonaviy tektonik harakatlar deb ataladi.
Zilzilaga bog‘liq ravishda ikkita zamonaviy harakatlar ajratiladi: ohista (qadimgi) va tez (sakrash tarzida ro‘y byeradigan).
Yer qobig‘ining qadimgi harakatlari doimiy paydo bo‘lgan va hamma joyda sodir bo‘ladi. Barcha oldingi geologik davrlarda bo‘lganidek yer qobig‘ining hech qanday tektonik tinch holatdagi nuqtasida topilmagan.
Hozirgi vaqtdagi vyertikal tektonik harakatlarning tezligi yiliga millimetrlarni, ba’zida esa santimetrlarni tashkil etadi. SHuning uchun yer qobig‘ining ba’zi nuqtalari ko‘tariladi, boshqasi esa pasayadi. Masalan, Boltiq va Kanada kristallashgan to‘siqlari oralig‘ida yer qobig‘ining geologik tuzilishga o‘xshash bo‘lgan umumiy gumbazsimon ko‘tarilishi kuzatiladi. Tektonik harakatlarning jadalligi Boltiq bo‘yi to‘siqlari markazida ortib, Botni ko‘rfazi oxiri yaqinida yiliga 10 mm gacha etadi. Janubdan sharqqa tomon (Kolsk yarim orolida) ko‘tarilish asta-sekin kamayadi va Kattegat bo‘g‘ozi hududi janubining cho‘kishi bilan almashinadi. Barchaga ma’lumki SHimoliy dengiz qirg‘oqlari bir qismining cho‘kishi sodir bo‘lmoqda.