To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

2.5. Korxonani uning rahbar yoki mehnat jamoasi tomonidan sotib 
olinishi
Korxonani  uning  rahbari  yoki  mehnat  jamoasi  tomonidan  sotib 
olinishi  xususiylashtirish  bosqichi  amalga  oshirilayotgan  dastlabki 
bosqichda  ko'p  qo'llanildi.  Xususiylashtirishning  mazkur  usulida  ishchi 
bir  vaqtning  o'zida  ham  mulkdor  bo'ladi,  ham  bozor  munosabatlari 
sharoitida  ijtimoiy  jihatdan  himoyalangan  bo'ladi.  Ushbu  usul  AQSHda 
keng  qo'llaniladi  va  mazkur  korxonalarga  soliqlar  bo'yicha  ko'proq 
imtiyozlar berishga harakat qilinadi.
Ko'pgina  Sharqiy  Evropa  davlatlari  va  sobiq  sotsialistik  tuzumdagi 
davlatlar -  Chexiya, Slovakiya, Polsha, Rossiya,  Qozog'istonda va boshqa 
mamlakatlarda  xususiylashtirish  davlat  korxonalari  aksiyalarini  arzon 
narxda  yoki  vaucher1  tarqatish  yo'li  bilan  aholiga  taqsimlashni  nazarda 
tutgan.
Mulkni  davlat  tasarrafidan  chiqarish  va  xususiylashtirishga  bunday 
yondoshish  mazmuni  va  vaucherlashgan  “qiyofasiz”  mulkdordan  qochish 
va  o'ziga  topshirilgan  mulkni  to'g'ri  tasarmf  eta  oladigan,  faoliyatning
1  Shu o ’rinda ta’kidlash  lozimki,  dastlabki  davrda ayrim olimlar, O’zbekiston jamoatchilik va matbuot namayondalari 
respublikamizda  vucheriashtirishni  tezrok  amalga  oshirishishni  talab  qilganlarida,  ular  avvalo  vaucherlashtmshning 
hammaga ma’lum bo’lgan afzalliklari - aholini yoppasiga qamrab olish, umumiy tenglik va adolatparvarlik xususiyatini 
sanab  ko’rsatishardi.  Biroq  insoniyatning  butun  tarihi  ochiq-oydin  ko’rsatdiki,  yalpi  tenglik,  bu  ideal  bo’lib,  unga 
intilish  mumkin  va  lozim,  biroq  unga  bugungi  sharoitlarda  etishish  mumkin  emas.  Rossiya  tajribasi 
vaucheriashtirishning ko’pgina va hoyat jiddiy kamchiliklarini ochib tashladi. Ko’plab odamlar o’z vaucherlarini darhol 
sotib yubordilar.  Kam ta’minlangan kishilar  to’y  o’tkazish,  dafn  marosimi,  kundalik turmushda ehtiyoj  patta bo’lgan 
noyob narsalarni sotib olish uchun naqd pulga almashtirib, vaucherlaridan darhol qutila qoldilar.
176

---

dastlabki  bosqichidayoq  undan  samarali  foydalanishni  ta’minlaydigan 
shaxslarga mulk qilib berishdan iboratdir.
V.Butikovning 
ta’kidlashicha, 
“xususiylashtirishning 
birinchi 
bosqichida,  ya’ni  “kichik  xususiylashtirish”  amalga  oshirilgan  paytda 
mehnat 
jamoasiga 
imtiyozlar 
nazarda 
tutilib, 
“0 ‘zbeksavdo”, 
“O'zmaishiyxizmat”, “Mahalliy sanoat” sohalari xususiylashtirildi”1.
Amaldagi  xususiylashtirish  to‘g ‘risidagi  qonunga  muvofiq,  ochiq 
aksiyadorlik  jamiyatlari  aksiyalari  aksiyalari  uning  mehnat  jamoasiga 
sotilishi mumkin.
Xususiylashtirish  jarayonida  vujudga  kelgan  ochiq  aksiyadorlik 
jamiyatlari  aksiyalarini  uning  mehnat  jamoasiga  sotish  0 ‘zbekiston 
Respublikasining  “Davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish 
to‘g ‘risida”gi qonunida nazarda tutilgan.
Xususiylashtirish  jarayonida  vujudga  kelgan  ochiq  aksiyadorlik 
jamiyatlari  mehnat jamoasiga  sotish  mumkin  bo‘lgan  aksiyalarining  soni, 
aksiya  turi),  ulami  narxini  belgilash  tartibi,  shuningdek uni  toiash  tartibi 
va muddatlari xususiylashtirish dasturida nazarda tutilishi lozim.
Xususiylashtirish  jarayonida  vujudga  kelgan  ochiq  aksiyadorlik 
jamiyatlari  mehnat  jamoasiga  va  ularga  tenglashtirilgan  shaxslarga 
sotiladigan  aksiyalarining  narxi,  0 ‘zbekiston  Respublikasining  “Davlat 
tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish  to‘g ‘risida”gi  va  0 ‘zbekiston 
Respublikasining  “Baholash  faoliyati  to‘g‘risida”gi  qonuni  bilan  tartibga 
solinadi.
O.Yu.Skvorsovning  fikricha,  mulk  mehnat jamoasi  tomonidan  sotib 
olinganda  jamoa  korxonasi  ustavi  bilan  har  bir  xodimni  mulkdagi  va 
daromaddagi  ulushi  uning  ish  staji  va oylik maoshi  va  boshqa faktorlami 
hisobga olgan holda belgilanishi lozim2.
N.Yu.Kruglova  Rossiya  Federatsiyasida  xalq  korxonalarini  tashkil 
etish,  huquqiy  holati  va  ulaming  huquq  va  manfaatlarini  himoya  qilish 
maxsus  qonun  bilan  tartibga  solinishini  ta’kidlaydi3.  Mazkur  qonunning 
mazmunidan  shu  narsa  kelib  chiqadiki,  xalq  korxonasi  deganda 
aksiyadorlik jamiyatining  mehnat jamoasiga  (xalq  korxonasiga)  aksiyalar 
paketi  ustav  fondining  75  foizidan  ko‘pini  tashkil  etadigan  aksiyadorlik 
jamiyati  tushuniladi.  Bu  degani,  birinchidan,  tashqi  aksiyadorlar  “bir 
aksiya-bir  ovoz”  tamoyili  asosida jamiyat faoliyatining  muhim  masalalari 
bo‘yicha  ovozlar  talab  qilinadigan  qarorlarga  qarshi  ovozlar  soniga  ega
1 В.Бутиков. Рынок ценных бумаг. -Ташкент:  1996. -121 с.
2 Скворцов О.Ю. Приватизационное право. -М .: ЗАО «Бизнес школа «Интел-Синтез»,  1999. -294 с.
3 Федеральный закон РФ «Об особенностях правового положения акционерных обществ работников (народных 
предприятий)» от 19 июля 1998 г. № 115-ФЗ.
177

---

bo'lmaydi.  Shunday  qilib,  mehnat  jamoasi  o ‘zining  manfaatlariga  mos 
keluvchi  istalgan  qaromi  qabul  qilishi  mumkin.  Ikkinchidan,  xalq 
korxonasi  aksiyalari  ochiq  aksiyadorlik  jamiyatlari  aksiyalariga  nisbatan 
bir shaxsdan boshqa shaxsga kamdan-kam o ‘tkazib turiladi1.
N.Yu.Kruglova  fikrini  davom  ettirib,  u  yoki  bu  tijorat  tashkilotini 
xalq  korxonasiga  aylantirishning  maqsadga  muvofiqligi  va  imkoniyati  bir 
qator holatlar bilan belgilanadi:
birinchidan,  tijorat  tashkiloti  ishtirokchilarining  ko‘pchiligi  xohishi 
bilan.  Ya’ni,  tijorat  tashkilotini  xalq  korxonasiga  aylantirish  ko‘pchilik 
ovoz bilan amalga oshiriladi.
Ikkinchidan,  xalq  korxonasini  tashkil  etish  tashqi  aksiyadorlar 
mulkiy  manfaatlariga  zarar  yetkazmaslik  imkonini  berishi  lozim.  Bunda 
xalq  korxonasiga  aylantirish  to'g'risidagi  shartnomada  tijorat  tashkiloti 
qayta  tashkil  etilishi  munosabati  bilan  tashqi  aksiyadorlarga  tegishli 
bo'lgan  aksiyalaming nominal bahosi o'zgarmaslik  sharti nazarda  tutilishi 
mumkin.
Uchinchidan, ishlab chiqarish qudratining keng doirasini tashkil etish 
imkoni bilan xalq korxonasini tashkil qilish imkoni bo'ladi2.
Mulkchilik  shakli  xodimlar  mehnati  samaradorligi  belgilashda 
muhim  hisoblanadi.  Xususiylashtirish  natijasida  tashkil  etilayotgan 
aksiyadorlik  jamiyatlari  o'zida  xususiy  va  jamoat  mulkining  ijobiy 
jihatlarini  mujassamlab,  ishlab  chiqarish  samaradorligini  oshiradi. 
Mulkchilikning  bunday  shakli  inson  shaxsi  va  uning  hayotda  muayyan 
yutuqlar sari intilishiga yordam beradi.
V.Butikovning 
fikricha, 
davlat 
tasarrufidan 
chiqarish 
va 
xususiylashtirish  dasturidan  tashqari  Ya’ni,  mehnat  jamoasi  nodavlat 
yuridik shaxslari va fuqarolar arizasi asosida amalga oshiriladi.
Bunday  holda  xususiylashtirish  amalga  oshirilganda  aksiyadorlik 
jamiyati muassisi bo'lib davlat mulk qo'mitasi,  shuningdek,  ariza beruvchi 
nodavlat yuridik shaxslar va fuqarolar bo'ladi3.
Davlat  korxonasini  jamoa  korxonasiga  aylantirish  davlat  mulkini 
mehnat jamoasi  tomonidan  sotib  olish  (bir  vaqtning  o'zida  yoki  muayyan 
muddatda  haqini  to'lash  sharti  bilan)  yo'li  bilan  yoki  mazkur  mulkni 
tekinga topshirish yo'li bilan amalga oshiriladi.
Mehnat jamoasi  tomonidan  tasdiqlanadigan  jamoa  korxonasi  ustavi 
mehnat  jamoasi  a’zolari  o'rtasida  sotib  olingan  mulkni  tasarruf  etish 
tartibini belgilaydi.
J Круглова Н.Ю. Коммерческое право. Учебник. -М.: Русская Деловая Литература, 2000. -206 с.
2 Круглова Н.Ю. Юкоридаги манба.  -236 с.
3 В.Бутиков. Рынок ценных бумаг. -Тошкент:  1996. -124 с.
178

---

O.Yu.Skvorsovning fikricha,  ochiq aksiyadorlik jamiyati aksiyalarini 
uning mehnat jamoasiga sotish usuli bilan xususiylashtirishning o ‘ziga xos 
xususiyati  shundaki,  bunda  mulk  huquqining 
0
‘tishi  murakkab  yuridik 
tarkibga  ega.  Bunda  xususiylashtiriladigan  korxonani  ochiq  aksiyadorlik 
jamiyatiga  aylantirish  yoki  bo‘lmasa,  aksiyadorlashtirish,  ya’ni  ushbu 
korxona  mehnat  jamoasiga  mazkur  aksiyalami  kelgusida  sotish  zamriy 
shart hisoblanib, bu holat muhim rol 
0
‘ynaydi1.
Rossiya  Federatsiyasida  korxonani  mehnat jamoasi  tomonidan  sotib 
olishi  masalasiga  doir  bir  qator  tadqiqotlar  amalga  oshirilgan.  V.Laptev 
xususiylashtirish  natijasida  yuzaga  keladigan  aksiyadorlik  jamiyatlarida 
o‘ziga  xos  aksiya  turlari  A  va  В  tipidagi  aksiyalar  mavjud  bo'lishini 
ta’kidlaydi. A tipidagi aksiyalar imtiyozli hisoblanadi va ustav kapitalining 
25  %  miqdorida  chiqariladi  hamda xususiylashtiriladigan korxona mehnat 
jamoasiga birinchi  variant bo‘yicha imtiyozni qo‘llab bepul tarqatiladi2.  В 
tipidagi  aksiyalar  bu  shunday  qimmatli  qog‘ozki,  bunda  qimmatli  qog‘oz 
vaqtincha  xususiylashtirilganga  qadar  davlatga  tegishli  bo‘lib  turadi.  A 
tipidagi  aksiya  singari  ular imtiyozli  hisoblanadi,  lekin  u  xususiy  shaxsga 
va tashkilotlarga begonalashtirilganda oddiy aksiyalarga ayirboshlanadi.
Xususiylashtirish  amaliyotida  mehnat jamoasiga  imtiyoz  berishning 
uch  varianti  shakllangan,  lekin  ikkinchi  va  uchinchi  variantda  A  tipidagi 
aksiyalar 
chiqarilmaydi. 
Ikkinchi 
variantda 
mehnat 
jamoasiga 
xususiylashtiriladigan korxonaning 51  %  oddiy aksiyasi beriladi.
Uchinchi variantda esa bir guruh ishchilar va boshqa shaxslar mehnat 
jamoasi  roziligi  bilan  davlatga  tegishli  aksiyalami  bir  yil  mobaynida 
boshqaradi,  bir yil  muddat  o'tgach  esa,  xususiylashtirilgan  korxona  oddiy 
aksiyalaming  30  %  ni  olish huquqiga ega bo'ladi.  Bunda boshqa xodimlar 
bunday  aksiyalaming  20  %  ni  olish  huquqiga  ega  bo‘ladi.  Boshqa 
holatlarga to‘xtalmagan holda shuni ta’kidlash mumkinki, aksiyalami A va 
В  tipiga  bo‘linishi  mehnat jamoasiga  imtiyoz  berishning  birinchi  varianti 
uchun xarakterlidir.
Davlat  tasarrufidan  chiqariladigan  va  xususiylashtiriladigan  davlat 
korxonasi  mehnat  jamoasining  a’zolari  korxonani  quyidagi  manbalar 
hisobiga sotib olishlari mumkin:
-sof foydaning mehnat jamoasi a’zolari mulki bo‘lgan qismi; 
-amortizatsiya  ajratmalari  hamda  mehnat jamoasining  mulki  bo‘lgan 
va davlat korxonasida ishlatiladigan mol-mulkni sotishdan kelgan tushum; 
-bank kreditlari va o ‘zga qarz mablag‘lari,
1 Скворцов О.Ю. Приватизационное право. -М.: ЗАО «Бизнес школа «Интсл-Синтсз»,  1999.  -100 с.
2 Лаптев В.В. Акционерное право. -М .:  1999. -117 с.
179

---

-mehnat jamoasi a’zolarining shaxsiy mablag‘lari,
-davlat mulki bo‘lmagan boshqa mablag‘lar.
Bunday  holda  davlat  byudjetidan  ajratilgan  mablag‘lardan  davlat 
mulkini sotib olish manbai sifatida foydalanish mumkin emas.
Davlat  korxonalari  davlat  tasarrufidan  chiqarilayotganda  va 
xususiylashtirilayotganda “mehnat faxriylariga,  shu korxonadan pensiyaga 
chiqqan  shaxslarga”  ham  korxonada  kamida  10  yil  ishlagan  mehnat 
jamoasining  a’zolariga aksiyalar va boshqa mulk bo‘lib-bo‘lib haq to‘lash 
orqali 
sotilishi 
mumkinligi 
“Davlat 
tasarrufidan 
chiqarish 
va 
xususiylashtirish to‘g ‘risida”gi qonunda belgilab qo'yilgan.
Mehnat  jamoasining  a’zolari,  ular  tomonidan  tuzilgan  xo‘jalik 
jamiyatlari  shirkatlar boshqa sharoitlari teng bo‘lganida o ‘zga fuqarolar va 
yuridik shaxslarga nisbatan davlat korxonalarining mol-mulkini sotib olish 
chog‘ida, 0 ‘zbekiston Respublikasining fuqarolari esa boshqa xaridorlarga 
nisbatan ustuvor huquqqa ega boiadilar.
Shunisi  e’tiborliki,  davlat  korxonasining  mol-mulki  shu  korxona 
mehnat jamoasi  tomonidan  sotib  olinsa  mazkur  korxona  balansida  turgan 
ijtimoiy infrastruktura hamda atrof-muhitni muhofaza qilish obyektlarining 
qiymati sotilayotgan obyekt narxiga qo‘shilmaydi.
Davlat  tasarrufidan  chiqarilayotgan  va  xususiylashtirilayotgan 
korxonalar  mehnat jamoalarining  a’zolariga  bir  qator  kafolatlar  berilgan 
bo‘lib ular quyidagilar:
-davlat 
tasarrufidan 
chiqarish 
va 
xususiylashtirish 
amalga 
oshirilayotgan  davrda  korxona  ma’muriyati  ilgari  tuzilgan  jamoa 
shartnomasining barcha qoidalariga rioya etishga majburligi;
-egalik  huquqi  yangi  mulkdorga  o'tgan  kundan  boshlab  olti  oy 
davom  mulkdor  bilan  korxona  mehnat  jamoasi  o'rtasida  yangi  jamoa 
shartnomasi tuzilishi.
Qonun  chiqaruvchi  tomonidan  bunday  qoidaning  belgilanishi 
korxona mehnat jamoasining huquqlari  va qonuniy manfaatlarini ro'yobga 
chiqarishda asosiy vazifa hisoblanadi.
Xulosa  o ‘mida  shuni  ta’kidlash  lozimki,  xususiylashtiriladigan 
korxonaning  mehnat jamoasi  korxonani  sotib  olish  huquqiga  ega  bo'lgan 
shaxslar  ichida  alohida  o ‘ringa  ega.  Chunki,  ular  har  qanday 
xususiylashtirish  usulida  muayyan  imtiyozlardan  foydalanadi.  Korxona 
ochiq  aksiyadorlik  jamiyatiga  aylantirilganda  mehnat  jamoasi  imtiyozli 
shartlarda  aksiyalami  sotib  olishi  mumkin.  Shuningdek,  mehnat jamoasi 
boshqa  fuqarolar  singari  xususiylashtiriladigan  mulkni  auksionda 
imtiyozdan foydalanmagan holda ham olishlari mumkin.
180

---

Ko'rsatib  o'tilgan  imtiyozlar  xususiylashtirish  rejasida  nazarda 
tutilishi  lozim.  Lekin,  mazkur  imtiyozlar  faqatgina  xususiylashtirish 
rejasida aksiyalar sotilishi nazarda tutilsagina amalga tatbiq etiladi. Agarda 
aksiyalaming 
100% 
davlatda 
saqlanib 
qolsa, 
aksiyalar 
begonalashtirilmaganligi bois imtiyozlar mavjud boimaydi.