To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

\ 
fuqarolar  va  yuridik  shaxslarga  esa  yerga  nisbatan  ashyoviy  huquqlami 
! 
belgilaydi1.  Shu  o ‘rinda  fuqarolar  va  yuridik  shaxslaming  yerga  nisbatan 
Yer  kodeksida  belgilangan  bir  bahsli  jihat  haqida  to‘xtalib  o'tish  zarar. 
Yer  kodeksining  17-moddasida  fuqarolar  va  yuridik  shaxslaming  Yer 
uchastkasiga  nisbatan  mulkiy  huquqlari  bayon  etilgan  bo‘lib,  “mulk 
huquqi”  asosida  yer  uchastkasiga  egalik  qiladilar,  -   deb  bayon  etilgan. 
Fikrimizcha,  bu  o ‘rindagi  “mulk  huquqi  asosida”  iborasi  fuqarolar  va 
yuridik  shaxslar  yerga  nisbatan  xususiy  mulk  huquqiga  egalar,  degan 
ma’noni  ifodalaydi.  Chunki  fuqarolar  va  yuridik  shaxslaming  “mulk 
huquqi”  har doim xususiy  mulk  ekanligi  barchaga  ma’lum  va o ‘z-o‘zidan 
bu yerda oddiy mantiq qoidasiga tayanishning o ‘zi kifoya.
Yuqoridagi holatlami hisobga olib,  Yer kodeksining  17-moddasidagi 
(ikkila  qismidagi)  “Va  mulk  huquqi”  iborasini  olib  tashlash  yoki  yerga 
nisbatan  xususiy  mulkchilikni  belgilash  lozim  bo‘ladi.  Aks  holda  qonun 
(Yer kodeksi) dagi bu g ‘alizlik turlicha talqin etilishi mumkin.
U.B.Bozorovning  fikricha,  yerga  nisbatan  xususiy  mulk  huquqi 
masalasiga alohida e’tibor berish kerak,  chunki u agrar iqtisodiyotning o ‘q 
ildizidir,  0 ‘zbekiston  aholisining  60%  dan  ortig‘i  qishloqlarda  yashashini 
va  qishloq  xo‘jalik  yerlaridan  foydalanish  suvdan  foydalanish  bilan
1  Yer  kodeksining  17-moddasiga  muvofiq,  yuridik  shaxslar  doimiy  egalik  qilish,  doimiy  foydalanish,  muddatli 
(vaqtincha)  foydalanish,  ijaraga  olish  va  mulk  huquqi  asosida  yer  uchastkalariga  ega  bo’lishlari  lozim,  jismoniy 
shaxslar  (fuqarolar)  esa  meros  qilib  qoldirikrdigan  umibod  egalik  qilish,  doimiy  foydalanish,  muddatli  (vaqtincha) 
foydalanish, ijaraga olish va mulk huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo’lishlari mumkin.
125

---

bоg ‘liqligini  hisobga  oladigan bo‘lsak,  yerga nisbatan  mulk  huquqi  butun 
0 ‘zbekiston  iqtisodiyotini  belgilovchi  mezondir.  Shu  sababdan,  hozirgi 
davrda  yemi  davlat  mulki  shaklida  qoldirish  maqsadga  muvofiqdir1. 
Ushbu  fikr  hozirgi  o‘tish  davri  uchun  ortiqcha  bahs-munozarani  talab 
qilmaydi  va  faqat  shu  holatni  hisobga  olib,  U.B.Bozorovning  yerga 
nisbatan  to'liq  davlat  mulk  huquqini  saqlab  qolish  lozimligi  to‘g ‘risidagi 
fikriga qo‘shilish  mumkin.  Lekin rivojlangan bozor iqtisodiyoti  sharoitida 
erkin  raqobat  amal  qiladigan  iqtisodiy  munosabatlarda  yeming 
xususiylashtirilishi  muhim  o ‘rin  tutadi.  Zero,  yerga  nisbatan  davlatning 
monopol  huquqini  saqlanib  qolishi  yer  bilan  bog'liq  munosabatlaming 
jadal rivojlanishiga to'sqinlik qiladi2.
Bundan tashqari U.B.Bozorovning  fuqarolar va yuridik  shaxslaming 
yerga  nisbatan  huquqlariga  doir  fikrlari  ham  bahslidir.  Uning 
ta’kidlashicha,  O'zbekistonda  faqat  ayrim  hollarda,  Yer  kodeksining  18- 
moddasida  ko'zda  tutilgan  hollarda  yer  uchastkalari  jismoniy  va  yuridik 
shaxslaming  mulki bo'lishi mumkin3.  Xuddi  shunday fikmi  S.S.Hamroev, 
U.T.Ayubovlar ham ilgari suradilar4.
Fikrimizcha,  yer  uchastkalari  O'zbekiston  Respublikasining  qonun 
hujjatlariga  muvofiq  fuqarolar  va  yuridik  shaxslaming  mulki  bo'lmaydi. 
Zero,  yuqorida  ta’kidlaganimizdek,  yerga  nisbatan  mulk  huquqi  mutlaq 
davlatga  tegishlidir.  Fuqarolar  va  yuridik  shaxslar  yer  uchastkasiga 
nisbatan  “mulk huquqiga”  emas,  balki  ashyoviy  huquqlar  (umrbod  egalik 
qilish va meros qilib qoldirish, doimiy egalik qilish va foydalanish, ijara va 
sh.k.) ga ega bo'ladilar.
M.B.Usmonovning  fikricha,  yerga  nisbatan  davlat  mulki  deganda, 
shuni tushunish kerakki, yer ustidan hukmronlikni, ya’ni uni tasarruf qilish 
huquqini  davlat  amalga  oshiradi.  Davlat  yeming  egasi  sifatida  yer 
yuzasidan  bo'ladigan  hamma  masalalami  hal  eta  oladi,  ya’ni  foydalanish 
uchun  beradi,  qaytarib  oladi,  yerdan  foydalanish  maqsadlarini  belgilaydi, 
yer tuzish ishlarini amalga oshiradi va hokazo5.
Ushbu  fikrlarga  qo'shilgan  holda  shuni  ta’kidlash  joizki,  yerga 
nisbatan  davlatning  mulk  huquqi  yerga  nisbatan  mulkiy  huquqlaming 
vujudga  kelishi,  o'zgarishi,  bekor  bo'lishi  va  tugatilishi  bilan  bog'liq
1 Usmonov M.B., Jo’raev Y.O., Rustamboev M.H. va boshqalar. Yer huquqi. -Toshkent: TDYI, 2002. -58 b.
2 Bu o’rinda sobiq Ittifoq davridagi yerlarga nisbatan davlatning mutlaq mulk huquqi bilan bog’liq tajribalar etarlidir.
3 Usmonov M.B., Jo’raev Y.O., Rustamboev M.H. va boshqalar. Yer huquqi. -Toshkent: TDYI, 2002. -57 b.
4  Дамроев  C.C.  Гражданско-правовые  проблемы  концессионной  деятельности  и   регламентация  договора  в 
Республике  Узбекистан:  Автореф.  дис.  ...канд.  юрид.  наук.  -Тошкент:  1999.  -15  с.;  Аюбов  У.Т.  Некоторые 
вопросы  права  частной  собственности на землю /  Материалы  практической  конференции Совершенствование 
законадательства в условиях рыночной экономики. -Тошкент:ГТЦ,  1995. -С.97-99.
5 Usmonov М.  Yer va qonun. -Toshkent: Adolat,  1994. -13 b.
126

---

barcha  xatti-harakatlami  belgilab  berishi  va  o'z  erk-irodasi  bilan  uni 
istagan tomonga olishi bilan ifodalanadi.
M.B.Usmonov  qat’iy  ravishda  yer  xususiy  mulkning  predmeti 
bo'lishi mumkin emas,  -  deb hisoblaydi va o'z fikrlarini  insoniylik,  axloq 
va ijtimoiy muhofaza,  kelajak avlod oldidagi mas’uliyat,  yeming ekologik 
holati hamda uning bebaho ne’mat ekanligi,  odamlar mehnatining mahsuli 
emasligi bilan asoslaydi1.
Garchi  M.B.Usmonov  yerga  nisbatan  xususiy  mulk  huquqini  joriy 
etishning  salbiy  jihatlarini  isbotlashga  qator  asosli  dalillar  orqali  harakat 
qilgan bo‘lsa-da,  fikrimizcha,  yerga nisbatan xususiy  mulkchilikning joriy 
etilmasligini  bu  tahlit  qat’iy  inkor  etish  maqsadga  muvofiq  emas.  Yerga 
nisbatan xususiy mulkchilikning belgilanishi yuqorida ta’kidlaganimizdek, 
rivojlangan  bozor  sharoitining  zaruriy  shartlaridan  biri  sifatida  amalga 
oshirilishi  mumkin.  Bu  holatni  rivojlangan  mamlakatlar  amaliyotida  ham 
kuzatishimiz  mumkin.  Masalan,  Germaniya2,  Fransiya3,  Yaponiya4, 
Angliya5  va  boshqa  ko'plab  davlatlarda  yerga  nisbatan  xususiy  mulk 
belgilangan.  Yerga  nisbatan  xususiy  mulkchilik  MDH  davlatlaridan  RF6, 
Qozog'iston7 va boshqa bir qator davlatlarda mavjud.
Shu  munosabat  bilan  yerga  nisbatan  xususiy  mulk  huquqining joriy 
etilishi  sekin-astalik bilan  amalga oshirilishi  lozim bo'lgan jarayon,  degan 
xulosaga kelish mumkin.
Yuqorida  ta’kidlanganidek,  Yer  kodeksining  16-moddasi  yerga 
nisbatan  fuqarolik  muomalasini  inkor  etadi  va  faqat  qonunlarda  ko'zda 
tutilgan hollar bundan mustasnoligini belgilaydi hamda bunday qoidani yer 
davlatning  mulki  ekanligi  bilan  asoslaydi.  Darhaqiqat,  yeming  mulkdori 
davlat bo'lgach,  o'zga subyektlar, ya’ni yerga nisbatan mulk huquqiga ega 
bo'lmagan  fuqarolar  va  yuridik  shaxslar  tasarruf  etish  huquqiga  ega 
bo'lmaganliklari  uchun  yeming  fuqarolik  muomalasidagi  ishtiroki 
yuzasidan hech qanday topshiriq berishga ham haqli emaslar.
Rossiya  Federasiyasida  esa,  yer  fuqarolik  muomalasining  obyekti 
hisoblanadi8.  Zero,  yerga nisbatan belgilangan xususiy mulkchilik yeming 
fuqarolik muomalasidagi harakatini ta’minlaydi.
1 Usmonov M. Yer va qonun. -Toshkent: Adolat,  1994. -B.14-18.
2 Германский Гражданские Уложение.
3 Французский Гражданский Кодекс. -М.: Юр.  из. дат.  1941.
4 Yaponiya Fuqarolik kodeksi.  The civil  Code Japan. Ehs law bulletin series.  Ehs vol. П. Tokyo. Eibun-Horei-Sha. Inc.
2001
.
5 Английский свод гражданских законов.