To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

7. Xususiy mulk huquqi alohida obyektlarining huquqiy rejimi
Bozor  munosabatlariga  o'tishda  fuqarolaming  o'z  mol-mulklariga 
nisbatan  egaligini  belgilash  muhim  ahamiyatga  ega.  Bu  mulkdor 
egaligidagi  mulk obyektlarga nisbatan  qanday huquqlarga  egaligi,  ulardan
1  Халфина P.O. Право личной собственности. -М .: Наука,  1964. -75 с.
84

---

foydalanish  tartibi  va  tasarruf etish  qoidalari  Ya’ni,  huquqiy  rejimi  bilan 
chambarchas bog‘liqdir.
Insonning yashashini ta’minlash uchun zarur bo'lgan barcha moddiy 
boyliklami  yaratish  manbai  bo'lib,  ijtimoiy  ishlab  chiqarish  jarayoni 
hisoblanadi.
Fuqarolar  ishlab  chiqarishda  qatnashishi  natijasida  qo'lga  kiritilgan 
mol-mulklar, 
daromadlar  jamiyat 
manfaatlarini 
ko'zlagan 
holda 
mamlakatda  amalda bo'lgan huquqiy  normalar bilan tartibga  solinadi.  Bu 
mol-mulldardan  ular  har  qanday  erk-irodadan  holi  ravishda  ehtiyojlari 
uchun o'z xohishiga ko'ra foydalanadilar1.
Fuqarolar  ijtimoiy  ishlab  chiqarishda,  ya’ni  davlat,  shirkat,  jamoa, 
kooperativ va boshqa asosda xo'jalik yuritish bilan bog'liq bo'lgan ishlab 
chiqarish  jarayonida  qatnashishi  natijasida  o'z  ishchi  kuchini  shartnoma 
yoki  boshqa  ahdlashuvga  asosan  tasarruf  etib,  muayyan  mol-mulk, 
daromad olish huquqiga egadir.
Ushbu  daromadlarga  ega  bo'lgan  fuqaro  o'z  xohishiga  ko'ra  uni 
egallaydi,  ya’ni  pul  summasidagi  daromadni  o'z  egaligida  ushlab  turishi 
yoki  uni  biron-bir  jamg'arma  bankiga  foiz  evaziga  topshirishi  mumkin 
yoxud boshqa bitimlar tuzishi mumkin.
Hozirgi  kunda  jamg'arma  banklariga  qo'yiladigan  summa  miqdori 
cheklanmaydi va sir saqlanadi. Fuqarolar o'zi ijtimoiy ishlab chiqarishdan 
topgan  pullarini  o'z  eri-irodasiga  muvofiq,  qonun  yo‘1  qo'ygan  doirasi 
tasarruf etishga haqli.
Respublikamizda  Konstitutsiya  bilan  birga  xususiy  mulkka 
asoslangan  bozor  munosabatlarining  huquqiy  negizini  barpo  etishga  va 
tadbirkorlikni  rivojlantirishga  qaratilgan  bir  qancha  qonunlar  ham  qabul 
qilindi.  Bular  orasida  1991-yil  15-fevralda  qabul  qilingan  “O'zbekiston 
Respublikasida  tadbirkorlik  to 'g ‘risida”gi  qonun  alohida  o'rin  egallagan 
edi.  Ushbu  qopun  bozor  iqtisodiyotiga  qadam  qo'ygan  O'zbekiston 
hayotida  qabul  qilingan  dastlabki  qonunlardan  biri  bo'lib,  tadbirkorlik 
bilan  bog'liq  barcha  munosabatlami  huquqiy  tartibga  solishga  oid 
qoidalami  batafsil  qamrab  olmagan  edi.  Unda  tadbirkorlik  tashkil  etish, 
uning  amal  qilishi  va  rivojlanishining  huquqiy  asoslari,  tadbirkorlik 
to'g'risidagi  asosiy  hamda  umumiy  qoidalar  ko'zda  tutiladi.  Mazkur 
qonun  o'z  vaqtida  O'zbekistonda  tadbirkorlikni  joriy  qilish  va 
rivojlantirish  uchun  qonuniy  asos  bo'ldi.  Iqtisodiy  islohotlami  yanada 
chuqurlashtirish  va  tadbirkorlik  faoliyatini  tobora  rivojlantirish  uchun 
shart-sharoitlami yaratish maqsadida  1999-yil  14-aprelda 'Tadbirkorlik va
1 Суханов E.A. Лекции о праве собственности. -М .: Юрид. лит., 1991. -9 с.
85

---

tadbirkorlar  faoliyatining  kafolatlari  to ‘g ‘risida”gi  qonun  qabul  qilindi. 
Iqtisodiy  erkinlashtirish  va  uni  keng  ko'lamda  amalga  oshirish  jarayoni 
tadbirkorlikni  huquqiy  tartibga  solishga  qaratilgan  qonuniy  qoidalami 
yanada  takomillashtirishni  vazifa  qilib  qo‘ydi.  Ushbu  holatni  inobatga 
olgan 
holda 
2000-yil 
25-may da 
0 ‘zbekiston 
Respublikasining 
“Tadbirkorlik  faoliyati  erkinligining  kafolatlari  to ‘g ‘risida”gi  qonuni1 
qabul  qilindi  va  yuqoridagi  qonunlar  o ‘z  kuchini  yo‘qotdi.  Bundan 
tashqari,  tadbirkorlik  faoliyatini  tartibga  soluvchi  Bankrotlik  to‘g‘risida, 
Xususiy korxona to‘g ‘risida, Fermer xo'jaligi to'g'risida, Dehqon xo'jaligi 
to‘g ‘risida va shu kabi qonunlar mavjud.
Yakka  tartibdagi  mehnat  faoliyatidan  olinadigan  daromadlar  ishlab 
chiqaruvchining  va  uning  oila  a’zolarining  ehtiyojini  qondirish  uchun, 
ishlab  chiqarishni  kengaytirish,  ta’mirlash  uchun  va  boshqa  ijtimoiy 
maqsadlar  uchun  sarflanishi  mumkin.  Shu  bilan  birga,  bu  daromadlar 
sug'urta  badali  sifatida  sug'urta  tashkilotlariga,  daromad  solig'i  sifatida 
davlat byudjetiga va boshqa ijtimoiy maqsadlar uchun sarflanadi.
Hozirgi kunda xususiy tadbirkorlikning turlari ko'payib borishi bilan 
ulaming mol-mulklarga egalik qilish,  foydalanish va tasarruf qilish tartibi, 
ular bilan bog'liq  munosabatlarda mulkdoming  huquq  va majburiyatlarini 
belgilash zaruriyati mavjud.
Fuqarolar  o'z  mol-mulklaridan  foydalanishda  har  xil  iqtisodiy 
huquqiy  munosabatlarda ishtirok etadi.  Ular mehnatlari bilan,  tadbirkorlik 
faoliyati  yuritish bilan,  davlat tomonidan beriladigan ijtimoiy nafaqalar va 
boshqa  asoslarda  olinadigan  naqd  pul  shaklidagi  daromadlaridan  o'z 
ehtiyojlarini  qondirishda  har  xil  bitimlar  tuzadilar.  Bu  bitimlardan  biri 
fuqarolaming  kredit  muassasalariga  pul  jamg'armasini  qo'yish  haqidagi 
shartnoma hisoblanadi.
O'zbekiston 
Respublikasining 
“Banklar 
va 
bank 
faoliyati 
to'g'risida”2gi qonuni  1996-yil 25-aprelda qabul qilingan.  Ushbu qonunga 
muvofiq, bank -  tijorat tashkiloti bo'lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan 
quyidagi  faoliyat  turlari  majmuini  amalga  oshiradigan  yuridik  shaxsdir: 
yuridik  va  jismoniy  shaxslardan  omonatlar  qabul  qilish  hamda  qabul 
qilingan  mablag'lardan  tavakkal  qilib  kredit  berish  yoki  investitsiyalash 
uchun  foydalanish;  to'lovlami  amalga  oshirish.  Omonat  (depozit)  -   talab 
qilinishi  bilanoq  yoki  to'lovni  amalga  oshiruvchi  shaxs  bilan  to'lovni 
oluvchi  shaxs  yoxud  ulaming  qonuniy  vakillari  o'rtasida  kelishilgan 
muddatda  foizlar  yoki  ustama  haq  to'lagan  holda  yoxud  bunday