To sh k en t davlat yu ridik in stitu ti

1  Новицкий  И.Б.  Основы  римского  гражданского  права.  -М .:  Юрид.  лит.,  1972.  -С .84.;  Ахмеджанов  У.М. 
Институт собственности в мусульманском праве: Автореф. дис.  ...канд. юрид.  наук.  -М .;  1964. -14 с.
2  Rahmonqulov  Н.  O ’zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik  kodeksining  birinchi  qismiga  umumiy  tavsif  va  sharhlar.  -  
Toshkent: Iqtisodiyot va huquq dunyosi,  1997. -338 b.
80

---

V.Ergashev  yaratilgan  yoki  ishlab  chiqarilgan  mol-mulkka  nisbatan 
fuqarolar  xususiy  mulk  huquqini  qo‘lga  kiritish  asoslarini  quyidagilarga 
ajratadi:  a)  fuqarolar  tomonidan  tadbirkorlik  va  boshqa  xo'jalik  faoliyati 
doirasida  amalga  oshiriladigan  ishlab  chiqarish  faoliyati  natijasida  yangi 
mol-mulk  yaratish  va  ko'paytirish;  b)  mol-mulkdan  xo‘jalik  usulida  va 
o‘zgacha  usulda  foydalanish  natijasida  mahsulot,  hosil  va  boshqa 
daromadlar  olish;  v)  qayta  ishlash;  g)  fuqarolarga  belgilangan  tartibda 
ajratib  berilgan  yer  uchastkasida  yakka  tartibda  uy-joy  qurish;  d) 
o'zboshimchalik bilan qurilgan imoratlarga nisbatan mulk huquqini qo‘lga 
kiritish1.
Fuqarolar  xususiy  mulk  huquqining  vujudga  kelishida  egalik 
huquqini  vujudga  keltiruvchi  muddat  o'ziga  xosdir.  Mulkdor  bo'lmagan, 
lekin  ko'chmas  mol-mulkka  o'n  besh  yil  davomida  yoki  boshqa  mol- 
mulkka besh yil  davomida o'ziniki kabi  halol,  oshkora va uzluksiz  egalik 
qilgan  shaxs  bu  mol-mulkka  nisbatan  mulk  huquqini  oladi,  ya’ni  to'la 
ma’noda mulkdor huquqlariga ega bo'ladi (FKning  187-moddasi).
Muhimi,  O'zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining  1996-yil  29- 
avgustdagi  “O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksini amalga kiritish 
tartibi  to'g'risida”gi  qarorida  belgilanishicha,  ushbu  187-moddaning 
qoidalari  mulkka  egalik  qilish  1997-yilning  1-martiga  (Ya’ni,  yangi  FK 
amalga  kiritilgunga  qadar)  qadar  boshlangan  va  kodeks  amalga 
kiritilayotgan vaqtda davom etayotgan hollarga ham tatbiq etiladi. Demak, 
ushbu holati bo'yicha FK normasi orqaga qaytish kuchiga ega bo'ladi.
Fuqarolar  xususiy  mulk  huquqi  vujudga  kelishining  dastlabki 
asoslaridan  yana  biri-hamma  yig'ib  olishi  mumkin  bo'lgan  ashyolarni 
mulkka  aylantirishdir.  FKning  189-moddasida  ko'rsatilishcha,  qonun 
hujjatlarida  yovvoyi  mevalar,  yong'oq,  zamburg'lar,  rezavor  mevalar 
hamda  o'simlik,  hayvonot  dunyosi  va  jonsiz  tabiatning  hamma  olishi 
mumkin bo'lgan boshqa obyektlarini yig'ish yo'li bilan fuqarolar mulkiga 
aylantirish tartibi va  shartlari belgilab qo'yilishi mumkin.  Bunday  tartibda 
mulk  huquqi  o'rmonlardan  qo'ziqorin,  mevalar  terish,  dasht-u  tog'lardan 
dorivor giyohlar to'plash,  daiyo  va ko'llardan baliq  ovlash  orqali  vujudga 
kelishi  mumkin.  Biroq,  ma’lumki,  ushbu  mulk  obyektlari  o'sgan  mavjud 
hudud  xususiy  mulk  huquqi  asosida  boshqaga  tegishli  bo'lmasligi  lozim. 
Mulk  obyektlarining  ba’zilarini  ovlash  uchun  vakolatli  davlat  organida 
ruxsat  (litsenziya)  olingan  bo'lishi  talab  etiladi.  Ayni  vaqtda  baliq  va 
boshqa  jonivorlami  ovlash  ovga  ruxsat  berilgan  mavsumdagina  yo'l
1  V.Yo.Ergashev.  Fuqarolar  hususiy  mulk  huquqi  vujudga kelish  va bekor bo’lishning  ilmiy-nazariy jihatlari:  Yurid.
fan.  nomz. dis.  ...Avtoref. -Toshkent: 2005. - B .12-13.
81

---

qo'yiladi, aks holda ovlangan jonivorlar musodara qilinib, ov qurollari olib 
qo'yilishi va ularga nisbatan tegishli jazo choralari qo'llanilishi mumkin.
Topilmaga  nisbatan  mulk  huquqini  qo'lga  kiritish  asoslari  va  tartibi 
quyidagilardan iborat: a) topib olingan ashyoning egasi noma’lum bo'lishi;
b)  topilmaning  predmeti  faqatgina  ко'char  ashyolardan  iborat  bo'lishi;  v) 
ashyoning  yo'qotilganligi;  g)  topib  oluvchi  shaxsning  insofli  harakat 
qilishi;  d) yo'qolgan ashyoni olishga haqli bo'lgan shaxsni aniqlash uchun 
o'matilgan  olti  oylik  muddatning  o'tilishi  talab  etiladi.  Mazkur  shartlar 
bajarilgandagina  topib  oluvchi  shaxs  topilmaga  nisbatan  mulk  huquqini 
qo'lga kiritishi mumkin1.
FKning  196-moddasida  xazinaga  nisbatan  mulk  huquqi  vujudga 
kelishining  xususiyatlari  belgilab  qo'yilgan.  Xazina  deb  egasini  aniqlash 
mumkin  bo'lmagan  yoki  u  qonunga  binoan  huquqlarini  yo'qotgan,  yerga 
ko'milgan  yoki  boshqacha  usulda  yashirilgan  pul  yoki  qimmatbaho 
buyumlarga  aytiladi.  Yashirib  qo'yilgan mol-mulk  (yer uchastkasi,  imorat 
va sh.k.) mulkdori bo'lgan shaxsga va xazinani topgan shaxs mulkiga agar 
ular  o'rtasidagi  kelishuvga  muvofiq  boshqacha  tartib  belgilangan 
bo'lmasa, teng ulushlarda tegishli bo'ladi.
Xazina  u  yashirib  qo'yilgan  yer  uchastkasi  yoki  boshqa  mol-mulk 
egasining  mulkdorining  roziligisiz  qazishma  ishlarini  olib  borgan  yoki 
boylik  qidirgan  shaxs  tomonidan  topilgan  taqdirda,  bu  xazina  u  topilgan 
yer  uchastkasining  yoki  boshqa  mol-mulkning  egasiga  topshirilishi  shart. 
Tarix  va  madaniyat  yodgorliklari jumlasiga  kiradigan  ashyolardan  iborat 
xazina  topilgan  taqdirda,  ular  davlat  ixtiyoriga  o'tadi.  Biroq  xazina 
topilgan yer uchastkasi egasi va xazinani topgan  shaxs xazina qiymatining 
ellik foizi miqdorida mukofot olishga haqli.
Xazina topish uchun qazishma va qidiruv ishlarini olib borish mehnat 
yoki  xizmat  vazifalariga  kiradigan  shaxslar  (masalan,  arxeologlar, 
geologlar)  ga  nisbatan  yuqoridagi  qoidalar  qo'llanilamaydi  (FKning  196- 
moddasi, 5-bandi).
Mulkka  nisbatan  egalik  huquqini  vujudga  keltiruvchi  hosila  usuli 
deganda  muayyan  shaxs  tomonidan  mulk  huquqining  olinishi  dastlabki 
mulk  egasining  huquqiga bog'liq bo'lgan  usul  nazarda tutiladi.  Bu usulda 
mulk  huquqining  ma’lum  ashyoga  nisbatan  paydo  bo'lishi  yoki  bu 
ashyoga nisbatan mulk huquqining ilgari  ma’lum  shaxsga tegishli bo'lishi 
bilan  bog'liqdir.  Shu  ma’noda  mulk  huquqining  boshqa  shaxsga  o'tishi 
haqida  so'z  yuritiladi.  Binobarin,  hosila  usuli  bo'yicha  mulk  huquqi
1  V.Yo.Ergashev.  Fuqarolar  hususiy  mulk huquqi  vujudga kelish  va  bekor  bo’lishning  ilmiy-nazariy jihatlari:  Yurid.
fan. nomz. dis.  ...Avtoref. -Toshkent: 2005.  14-b.
82

---

vujudga  kelganda  bu  mulkka  nisbatan  bo'lgan  huquqni  bir  shaxsdan 
ikkinchi  shaxsga  ko‘chirilishi  to‘g ‘risida  so‘z  boradi.  Masalan,  oldi-sotdi 
shartnomasi  tuzilishi  yo‘li bilan  o‘zlariga  tegishli  ashyoga  nisbatan  egalik 
huquqi bir shaxsda, ya’ni sotib oluvchida paydo bo‘ladi.
Fuqarolar xususiy  mulk huquqining  hosila usulida  vujudga kelishiga 
misol qilib oldi-sotdi, hadya,  ayirboshlash, qarz shartnomalari,  shuningdek 
qonun  va  vasiyat  bo'yicha  meros  olish,  davlat  mulkini  xususiylashtirish 
orqali olinishini ko'rsatsa bo'ladi.
Fuqarolik  kodeksining  185-moddasida  ko'rsatilganidek,  shartnoma 
asosida  mol-mulk  oluvchida  mulk  huquqi,  agar  qonun  hujjatlari  yoki 
shartnomada  boshqacha  tartib  nazarda  tutilgan  bo'lmasa,  ashyo 
topshirilgan  paytdan  boshlab  vujudga  keladi.  Agar  ashyoni  birovga 
o'tkazish  to'g'risidagi  shartnoma  notarial  guvohlantirilishi  yoki  davlat 
ro'yxatidan  o'tkazilishi  lozim  bo'lsa,  egalik  huquqi  bunday  shartnoma 
notarial  guvohlantirilgan  yoki  ro'yxatdan  o'tkazilgan  paytidan  e’tiboran 
vujudga keladi.
Qonunda  uy-joy  (kvartira)  ga  mulk  huquqining  vujudga  kelishi 
belgilangan  tartibda  ajratib  berilgan  yer uchastkasida  ko'rilayotgan  yangi 
uy-j°yga  mulk  huquqi  davlat  ro'yxatidan  o'tkazilgan  paytdan  boshlab 
vujudga kelishi belgilangan.
Bir yoki  bir necha  shaxslar tomonidan  ko'rilayotgan  uy-joy  qurilish 
tamom  bo'lgancha  va  ro'yxatdan  o'tkazilguncha  mahalliy  hokimiyat 
organlarining  ruxsatisiz boshqa  shaxsga berilishi  mumkin  emas.  Davlatga 
qarashli  uy-joy  (kvartira)  ga  mulk  huquqi  qonun  hujjatlarida  nazarda 
tutilgan xususiylashtirish tartibida vujudga keladi.
Kooperativ  uy-joyga,  kvartiraga,  garajga,  chorboqqa  va  boshqa 
binolarga  mulk  huquqi  kooperativ  a’zosi  pay  badallarini  batamom  to‘lab 
bo'lgandan keyin vujudga keladi (FKning 210-moddasi).  Ba’zi ashyolarga 
nisbatan  esa  egalik  huquqi  ashyo  topshirilishidan  so'ng  yoki  ashyoning 
qiymati  to'la yoki  qisman  to'langandan  so'ng vujudga kelishi belgilanishi 
mumkin.
Xususiy  alomatlari  bilan  belgilangan  ashyolar  bir  shaxsdan  ikkinchi 
shaxsga  o'tkazilgan  holda,  agar  bunday  o'tkazish  tegishli  organlardan 
ro'yxatdan  o'tkazilishi  shart  bo'lsa,  ashyoga  nisbatan  egalik  huquqi 
shartnomaning qayd qilinishi paytidan e’tiboran vujudga keladi.
O'zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  “Yuridik  shaxslar  va 
fuqarolaming  binolari  hamda  inshootlari  bilan  band  bo'lgan  yer 
uchastkalarini  xususiylashtirish  to‘g'risida”gi  PF-3780-sonli  Farmoniga 
ko'ra,  2007-yilning  1-yanvaridan  boshlab  O'zbekiston  Respublikasining
83

---

yuridik  shaxslari  -   rezidentlar  mulkiy  huquq  asosida  o ‘z!ariga  qarashli 
yoki  ular  tomonidan  xususiylashtiriladigan  bino  va  inshootlar,  ishlab 
chiqarish  infratuzilmasi  obyektlari  joylashgan  yer  uchastkalarini, 
shuningdek  mazkur  obyektlarga  tutash  yer  uchastkalarini  qo‘lIaniladigan 
texnologiya  jarayonlari,  shahar  qurilishi  norma  va  qoidalarini  hisobga 
olgan  holda,  ishlab  chiqarish  faoliyatini  amalga  oshirish  uchun  zarur 
bo'lgan  miqdorda  xususiylashtirish  huquqiga  ega  bo'ladilar.  Bunda  eng 
muhimi,  yer  uchastkalarini  xususiylashtirish  bozor  qiymatidan  kelib 
chiqishi,  qonun  hujjatlarida  belgilangan  tartibda  mulkka  egalik  huquqini 
rasmiylashtirgan  holda  ixtiyoriylik  asosida  amalga  oshirilishi  belgilandi. 
Shuningdek,  2008-yil  1-yanvaridan boshlab O'zbekiston Respublikasining 
fuqarolari  -   rezidentlariga  yakka  tartibda  uy-joy  qurish  va  turarjoy 
binosiga 
xizmat 
ko'rsatish 
uchun 
ajratilgan 
yer  uchastkalarini 
xususiylashtirish  huquqi  beriladgan  bo'ldi.  Ushbu  Farmonning  fuqarolik 
huquqi  nuqtai  nazaridan  ahamiyatli  yana  bir  jihati  shundaki,  unda 
xususiylashtirilgan yer uchastkasi oborotda, jumladan xarid qilish -  sotish, 
ayirboshlash,  hadya  qilish,  meros,  foydalanish  (ijaraga  berish)  bo'yicha 
bitimlar  tuzishda  cheklanmaydigan,  garov,  shu  jumladan  banklar  va 
boshqa  kredit  muassasalaridan  kredit  olish  uchun  garov  bo'lib  xizmat 
qilishi mumkinligi belgilandi.
Fuqarolaming  xususiy  mulkka  nisbatan  egalik  huquqining  o'tish 
payti  qonunda muqarrar belgilanishi birovga o'tkazilayotgan  ashyolaming 
tasodifan nobud bo'lishi yoki buzilishi xavf-xatari,  ya’ni buning natijasida 
kelgan  zarar  kimning  zimmasida  bo'lishligini  belgilash  ham  katta 
ahamiyatga egadir.
Bozor  munosabatlari  sharoitida  fuqarolar  xususiy  mulk  huquqi 
tadbirkorlik,  ishbilarmonlik  faoliyati  natijasida  olinadigan  daromadlar 
asosida ham vujudga kelishi mumkin.
Bular  asosan  fuqaroning  o'ziga  tegishli  mol-mulkni  ko'paytirish, 
ulardan mahsulotlar,  hosillar va daromadlar olish  natijasida1 yuzaga kelib, 
ularga  fuqarolarda  xususiy  mulk  huquqi  muayyan  ashyoning  o'z 
xo'jaligida paydo bo'lish vaqtida vujudga keladi.