Тођ жинслари

7
mumdek - serpentin, xalsedon;
xira tuproqdek - kaolin, limonit.
Minerallarning tinikligi - plastinkalardan nurni utkazishiga karab tinik /tog’ xrustali, gips; osh tuzi/, va tinikmas buladi.
Sinish - mineralni sindirganda yoki bulganda xosil buladigan yuza bo’lib u kuyidagicha bo’ladi: chig’anoksimon; zirapchasimon; tuprok- simon.
chig’anoksimon - kvars;
zirapchasimon - tolali gips, asbest;
tuproqsimon - kaolin, limonit.
Minerallarning rangi - doimiy /idioxromatik/ va uzgaruvchan /alloxromatik/ buladi. Birinchisi minerallarning ichki tuzilishiga va tarkibiga, ikkinchisi esa minerallarning ichiga kirib kolgan mayin rang beruvchi moddalarga bog’lik.
Doimiy rangli minerallar - yashil xlorit, ok albit, tilla sa­riq auripigment.
O’zgaruvchan rangli minerallarga kvars kiradi. Uning turlari pushti, binafsha /ametist/, qora /marion/, shaffof /tog’ billuri/, sariq /tsitrin/, yashil /xrizokraz/.
Irizatsiya /aldamchi rang/ - ayrim shaffof minerallarning rangi ba’zan xilma-xil buladi. Bu tushayotgan nurning ulanish tekisligining darzlari, ichki yuzasidan qaytishi - interferentsiyasiga bog’lik. Masalan, labrador ko’k va yashil bo’lib, opal esa sadafdek tovlanib turadi.
Tovlanuvchanlik - mineral yuzasida boshqa tarkibdagi mayin mineral po’stlarining bo’lishiga bog’lik /xalkopirit, bornit/.
Mineral chizig’ining rangi - mayin kukun holidagi mineralning rangi ko’pincha mineral donasining rangi bilan to’g’ri kelmaydi.
Piritning rangi somonsimon sariq bo’lib, chizig’i esa qoradir.
Flyuoritning rangi yashil, binafsha bo’lib, chizig’i esa oqdir.
Gematitning rangi qora, chizig’i olchasimon qizil bo’ladi. Mineral chizig’ining rangini aniqlash uchun glazur bilan qoplanmagan farfor plastinkasiga chiziladi.
8
O’quvchilar amaliyot mashg’uloti vaqtida quyidagi klasslardagi minerallar va ularning qisqacha tarifi bilan tanishadilar:
1. Sof tug’ma elementlar: grafit - S, olmos - S
2. Sulfidlar: galenit-PbS, xalkopirit-FeCuS, pirit-FeS₂, sfalerit-ZnS.
3. Galoidlar: galit-NaSl, silvin-KSl, flyuorit-CaF₂.
4. Oksidlar va gidroksidlar: kvars-SiO₂, opal-SiO₂nH₂O, xalsedon-SiO₂, magnetit-Fe₃O₄, gematit-Fe₂O₃, limonit-Fe₂O₃*3H₂O; korund-Al₂O₃.
5. Karbonatlar:kalsit-CaCO₃, dolomit-CaMg(CO₃)₂, tserusit-PbCO₃, magnezit-MgCO₃, siderit-FeCO₃.
6. Sulfatlar: gips-CaSO₄2H₂O, angidrid-CaSO₄, barit-BaSO₄.
7. Fosfatlar: apatit-Ca₅(PO₄)₃F₁cl.
8. Silikatlar: olivin-MgFe₂SiO₄, turmalin-murakkab boralyumosili­kat, piroksenlar /avgit/ - Ca(MgFeAl)-[(SiAl)₂O₆], amfibollar-/rogovaya obmanka/,
9. Slyudalar: muskovit-KAl₂[F,OH]₂[AlSi₃O₁₀]; biotit-K[FeMg]₃[F₁OH]₂[AlSi₃O₁₀]
xlorit-[FeMg]₅Al[OH]₈[AlSi₃O₁₀]; talk-Mg₃(OH)₂[Si₄O₁₀]; asbest
va serpentin-Mg₃(OH)₃[Si₄O₁₀]; kaolinit-Al₄(OH)₃[Si₄O₁₂];
dala shpatlari: ortoklaz-K[AlSi₃O₂], mikroklin-K[AlSi₃O₈];
nefelin-Na-[AlSiO₄], va plagioklazlar yoki kalsiy - natriyli dala shpatlari.

Grafit – C

Singoniyasi geksagonaldir. To’g’ri kristallari kamdan-kam. Ba’zan oltiburchakli plastinkachalar, tabletkachalar shaklida bo’ladi. Agregatlari ko’pincha mayda tangachalardan iborat, rangi kulrangdan qoragacha. Cрizig’i yaltiroq qora. Qattiqligi 1. Qo’lga yog’likdek sur­kalib, qo’lni va kog’ozni qoraytiradi. Sol.og’. 2,09-2,23. Tabiatda donador varaqasimon zich massa shaklida marmar va gneys jinslari orasida uchraydi. Grafit tigellar tayyorlashda,

9

qo’yish ishlarida, qalamlar chiqarishda, buyoqchilikda va boshqa sohalarda ishlatiladi.

Galenit – PbS

Kristallari kub shaklda. Rangi qo’rg’oshindek kulrang. Chizig’i kulrang - qora va metalldek yaltiroq. Qattiqligi.

Ulanishi kub bo’yicha o’ta mukammal. Sol.og’. 7,4-7,6. Eng muhim qo’rg’oshin rudasi.

Xalkopirit - CuFeS₂ /mis kolchedani/

Kristallari juda kam. Odatda yaxlit massalar, xol-xol donalar ko’rinishida uchraydi. Rangi jez-sarik, chizig’i yashilroq-qora. Shaffof emas. Metal kabi kuchli yaltiraydi. Qattiqligi 3-4. Sol.og’. 4,1-4,3. Misning eng muhim rudasi. Ko’pincha pirit, galenit va kvars bilan birga uchraydi.

Pirit - FeS₂

Kristallari ko’pincha kub shaklida bo’ladi. Rangi och-jez sariq. chizig’i yaltiroq qora, metaldek yaltiroq. Qattiqligi 6-6,5, sol.og’. 4,9-5,2. Sulfat kislota olish uchun ishlatiladi.

Flyuorit - CaF₂

Kristallari kubik, kamroq sakkiz burchakli bo’ladi. Ko’pincha xol­-xol, yaxlit donali massa shaklida uchraydi. Rangi kamdan-kam rangsiz va shaffof bo’ladi. U ko’pincha sariq, yashil, havo, gunafsha rangli bo’ladi. Qattiqligi. Ulanish tekisligi mukammal. Sol.og’. 3,0-3,2. Metallurgiyada, plavik kislota olishda, shaffof va rangsiz turlari optikada ishlatiladi.

10

Galit /osh tuzi/ - NaCl

Kristallari kub shaklida bulib shishadek yaltiraydi: ulanish tekisligi takomillashgan. Toza massalari shaffof va rangsiz yoki oqdir. Suvda oson eriydi. Aralashmalar uni qizil, sariq, kulrang va osmonrang, ko’ng’ir va qoraga buyaydi. Qattiqligi. Sol.og’.2,1-2,2. Mazasi sho’rdir. Galit oziq-ovqat, kimyo, metallurgiya va teri-charm sanoatida qo’llaniladi.

Korund - Al₂O₃

Kristallari bochkasimon, ustunsimon piramida va plastinka shaklida uchraydi. Rangi ko’proq ko’kish yoki sarg’ish-kulrang bo’lib, xilma-xil rangli shaffof kristallari ham uchraydi. Qimmatbaho shaf­foflari: leykosapfir -rangsiz, sapfir-ko’k, rubin-qizil, "sharq ametisti"- binafsha, "sharq zumrati"- yashil. Qattiqligi - 9. Ulanish tekisligi yo’q. Abraziv materiallar sifatida ishlatiladi.

Gematit - Fe₂O₃

Sinonimlari: yaltiroq temir tosh, temir slyudasi, qizil temir tosh. Magnetit o’rnidagisi martit deb ataladi. Ko’pincha plastinkasimon, romboedrik va kichik taxtasimon kristallar; agregatlar esa yaxlit zich yashirin kristallangan massalar, varaq-varaq holda uchraydi. Rangi po’lat rangdan temir rangigacha bo’lgan. Chizig’i olcha qizil. Yrim metal kabi yaltiraydi. Qattiqligi ,5-6,0. Ulanish tekisligi yo’q. Sol.og’. 5-5,2. Eng muhim temir rudasi.

Magnetit - MgFe₂O₄

Singoniyasi kubik. Kristallari ko’proq sakkizqirrali kiyofada bo’ladi. Kup hollarda yaxlit donador massalar yoki xol-xol donalar

11
holida uchraydi. Rangi temir kabi qora. Chizig’i qora. Yrim metal kabi yaltiraydi. Qattiqligi 5,5-6,0Ulanish tekisligi yo’q. Sol.og’. 4,9-5,2. Kuchli magnit tortish xususiyatiga ega. Eng muhim temir rudasi.

Kvars-SiO₂

Kristallari odatda cho’ziq prizma shaklida bo’ladi. Agregatlari ­donador. Zichlangan kristallardan iborat, ba’zan ayrim kristallari juda katta bo’lib o’sadi. Kvartsning yashirin kristalli turi xalsedon deyiladi. Xalsedonni yo’l-yo’l, kontsentrik-zonal turi "agat" deb yuritiladi. Bunday tuzilish turli rangli xalsedon, ba’zan kvarsdan iborat kavatlarning navbatma-navbat joylanishidan vujudga keladi.

Kvarsning rangi xilma-xil. Uning navlari ham ko’p. Masalan, ravshan kristalli tinik kvars "tog’ billuri", binafshasi "ametist", qorasi "morion" va tillarangli sarig’i "tsitrin" deb yuritiladi. Xalsedon ham xilma-xil tuslarda bo’ladi.
Agatlar yoki onikslar kontsentrik zonal yoki bir tekis parallel juda yupqa xaltsedon qavatlaridan tuzilgan bulib, har xil tus va ranglarda uchraydi.
Kvarts shisha kabi yaltiraydi, xaltsedon mum kabi goho xira tov­lanadi. Sinimi chig’anoksimon, qattiqligi - 7. Sol.og’. 2,65. P’ezo­elektrlanish xususiyatiga ega. Y’ni mexanik kuchlar ta’sirida unda elektr zaryadlari hosil bo’ladi. Erish temperaturasi 1713⁰.
Kvars va xalsedon zebu-ziynat buyumlari, optik asboblari uchun, aniq mexanikada, radiotexnikada, kislotaga va o’tga chidamli idishlar, kvars lampalari yasashda, oyna sanoatida va boshqalarida ishlatiladi.

Limonit - Fe₂O₃ ^. nH₂O /qo’ng’ir temirtosh/

Ko’pincha oqiq, buyraksimon yoki stalaktit shakllarida yoki zich yaxlit, g’ovak, shlaksimon, kukunsimon massalar tarzida

uchraydi.
12
Rangi qo’ng’irdan qoragacha. kukunsimon limonit yoki limonit oxrasi ancha och sarg’ish qo’ng’ir rangli bo’ladi. Chizig’i och ko’ng’ir yoki sariq ko’ng’ir. Buyraksimon limonit smolasimon qora rangda yaltiray­di. Qattiqligi 4.Sol.og’. 3,3-4. Muhim temir rudasi.

Kalcsit - CaCO₃ /oxak shpati/

Singoniyasi trigonal. Ko’proq skalenoedrik kamroq tabletkachasimon yoki plastinkachasimon, prizmatik yoki ustunsimon kristallar holida to’planadi. Druza bo’lib o’sgan kristallari bo’shliqlarda uchraydi. Ulanishi mukammal. Ohaktoshli g’orlarda stalaktit va stalagmit shaklidagi kalsitlar uchraydi. Donador, yaxlit agregatlari marmar, kalsitning zich yashirin kristallangan ba’zan qatlam bo’lib tuzilgani ohaktosh va faunaga boy tog’ jinslari organik ohaktoshlar deb ataladi. Ko’pincha rang­siz yoki sutdek oq. Yltirashi shishadek. Qattiqligi 3. Sol. og’·. 2,6-2,8. Xlorid kislotasida eriydi.

Rangsiz shaffof kalsit "island shpati" deb yuritiladi. Optika­da, zargarlik va san’at buyumlari tayyorlashda, kimyoviy, metallur­giya, tsement va poligrafiya sanoatida, shuningdek qurilishda ishlati­ladi.

Dolomit - CaMg[CO₃]₂

Topilgan kristallari romboedrik qiyofaga ega. Odatda kristal­langan donador bo’ladi. Rangi kulrang. Shishasimon yaltiraydi. Qat­tiqligi 3,5-4. Ulanishi mukammal. Ulanish yuzasi ko’pincha qiyshik. Sol. og’. 2,8-2,9. Qurilish materiallari, metallurgiyada qo’shimcha va o’tga chidamli material sifatida kimyo va boshqa sohalarda ishlatiladi.

Malaxit - CuCO₃Cu[OH]₂

Singoniyasi monoklin. Odatda oqiq va yirik buyraksimon

13
shakl­larda uchraydi. Tuproqsimon xillari ham uchraydi. Rangi yashil. Chizig’i och yashil. Qattiqligi3,5-4. Ulanishi mukammal. Solishtirma og’irligi 3,9-4. Tolalari radial shu’la kabi tuzilishiga ega.
Har xil bezak ishlarida va buyumlar yasashda va buyoq tayyorlashda qo’llaniladi. Malaxit muhim mis rudasi hamdir.

Barit - BaSO₄

Singoniyasi rombik. Kristallari tabletkasimon, prizmatik, ustunsimon qiyofada uchraydi. Ko’proq donador, kamdan-kam zich yashirin kristallangan, tuproqsimon bo’ladi. Suvdek shaffof rangsiz kristal­lari uchraydi. Aralashmalarni turli ranglarga bo’yaydi. Yltirashi shi­shadek. Ulanish tekisligi yuzasi sadafdek. Qattiqligi -3,5. Ulanishi mukammal /bir tomondan/. Sol.og’. 4,3-4,5. Kimyo, rezina va qand sanoatida, shuningdek qishloq xo’jaligida, meditsina va boshqalarda qo’llaniladi.

Gips - CaSO₄*2H₂O

Singoniyasi monoklin. Kristallari tabletkasimon, ba’zan ustun­simon yoki prizmatik qiyofaga ega. Bo’shliqlarda druzalar shaklida uch­raydi. Odatda zich mayda kristallangan agregatlar, yoriqlarda esa tolalardan iborat ipaksimon massalar hosil qiladi. Rangi oq, ba’­zan suvdek shaffof rangsiz. Yltirashi shishadek, ulanish yuzasi o’ta mu­kammal, sadafdek tovlanadi. Sol.og’. 2,3. Gips asosan qurilish ish­larida katta ahamiyatga ega.

Angidrit - CaSO₄

Singoniyasi rombik. Kristallari kalin tabletkasimon yoki prizmatik qiyofada. Odatda yaxlit donador massalar holida uchraydi. Rangi oq, ko’pincha havorang, kulrang, ba’zan kizg’ish tuslarda bo’ladi. YAltirashi shishadek. Ulanish yuzasida sadafdek

14

tovlanadi. Qat­tiqligi 3-3,5. Sol.og’. 2,8-3. Asosan tsement sanoatida va ziynat ishlarida ishlatiladi.

Apatit - Ca₅[PO₄]FCl

Singoniyasi geksagonal. Ko’pincha olti yonli prizma, igna shaklida bo’lib, ba’zan kalta ustunsimon yoki tabletkasimon kristallar holi­da uchraydi. Donador, zich, mayda donador, ba’zan ko’ndalang tomir­tomir va tuproqsimon massalar shaklida uchraydi. Cho’kindi jinslarda konkretsiya shaklida uchraydi. Tarkibida juda ko’p minerallar aralashgan uyumlari fosforit deb ataladi.

Apatit rangsiz /shaffof/, oq, ko’pincha och yashildan zumrad yashilgacha, havorang bo’ladi. Yltirashi shishadek, sinimi yog’langandek, qattiqligi 5. Ulanishi mukammal emas. Sol.og’. 3,08-3,21. Apatit va fosforitlardan asosan sun’iy o’g’itlar tayyorlanadi.

Olivin - (MgFe)₂SiO₄

Odatda olivin donador agregatlar holida tarqalgan. Rangi yashilroq tovlanuvchan. Ko’pincha rangsiz. Yltirashi shishadek, yog’langan­dek. Qattiqligi 6,5-7. Ulanishi mukammal emas. Sinimi chig’anoqsi­mon. Sol.og’. 3,3-3,5. O’tga chidamli, g’ishtlar tayyorlashda ishlatiladi.

Avgit - Ca(Mg,Fe,Al)[(SiAl)₂O₆]

Alyuminiyli piroksen. Kristallarining shakli kalta prizmatik va ko’ndalang kesimi bir-biriga teng, sakkizburchakli shaklda bo’lishi xarakterlidir. Qo’shaloq kristallari tez-tez uchrab turadi. Agregat­lari donador yaxlit massa holida bo’ladi. Rangi yashilroq-qora. Shisha­dek yaltiraydi. Ulanishi mukammal, qattiqligi 6,5. Sol.og’. 3,3-3,6.

15

Rogovaya obmanka /shox aldamchi/ Ca₂Na(MgFe)₄(AlFe)[(SiAl)₄O₁₁][OH]₂

Kristallari prizmatik, ustunsimon qiyofada. Rangi to’q yashil yoki qo’ng’ir. Kristalining ko’ndalang kesimi oltiburchak shaklida bo’ladi. Chizig’i yashilroq tusda, oq. Shishadek yaltiraydi. Qattiqligi 5,5-6. Ulanishi 124 ga yaqin bo’lgan burchak bilan prizma bo’ylab mukammal.Sol.og’.3,1-3,3.

Talk - Mg₃[Si₄O₁₀][OH]₂

Varaq-varaq, tangacha- tangacha, ko’pincha yog’li tosh; kulol to­shi deb ataladigan zich massalar holida uchrashi xarakterlidir. Rangi och yashil yoki sarg’ish, qo’ng’ir, yashilroq, oq, ba’zan to’q rangli bo’ladi. Sadaf kabi tovlanib turadi. Qattiqligi 1. Qo’lga yog’lidek seziladi. Varaqchalari egiluvchan. Ulanishi mukammal. Sol.og’. 2,7-2,8. Rezina, kog’oz sanoatida va meditsinada qo’llaniladi.

Biotit - K(MgFe)₃[Si₃AlO₁₀][OH]₂

Kristallari tabletkasimon, psevdogeksagonal, ko’pincha ustun­simon, piramidal bo’ladi . Yxlit plastinkaga va tangachalardan iborat donador holida uchraydi. Rangi qora, qo’ng’ir, ba’zan kizg’ish sariq, qizg’ish yashilroq tusda bo’ladi. Shishadek yaltiroq. Ulanish yuzasi sadaf­dek tovlanadi. Qattiqligi 2-3. Ayrim varaqchalari qayishqoqlik xu­susiyatiga ega. Ulanishi bir tomondan o’ta mukammal. Jins tashkil etuvchi mineral bo’lib, xol-xol donalar holida juda ko’p magmatik jinslarda uchraydi.

Muskovit - KAl₂[AlSi₃O₁₀][OH]₂

Ko’pincha plastinkacha yoki tabletkasimon bo’lib,

16

ko’ndalang kesimi psevdogeksagonal yoki rombga o’xshash bo’ladi. Yaxlit varaq-varaq, donador yoki tangachalardan iborat massalar holida ham uchraydi. Uning ayrim varaqchalari rangsiz, lekin ko’pincha kulrangroq, yashilroq, kizg’ish tuslarda bo’ladi. Shishadek yaltiroq, ulanish yuzasi sadafdek tovlanadi. Ulanishi o’ta mukammal. Sol. og’. 2,76-3,10. Yaxshi elektrizolyatordir. Oyna sifatida ham ishlatiladi.

Xloritlar gruppasi.

Slyudalarga o’xshaydi. Shishasimon yaltiraydi. Qattiqligi 2-3. Rangi shishadek yashil. Varaqchalari egiluvchan, biroq qayishqoq emas. Bu gruppaga quyidagi minerallar kiradi: pennin(MgFe)₅Al[AlS₃O₁₀][OH]₈ klinoxlor, proxlor, korundofilit, amezit.

Kristallari taxtachasimon, tabletkasimon psevdogeksagonal, agregatlari tangacha oolit, sferolit, yashirin kristalli buladi. Qat­tikligi 2-3. Sol.og’. 2,6-3,3. Magmatik jinslardagi magniy-temirli mineralni o’zgarishi natijasida hosil bo’ladi. Shamozit temir rudasi hi­soblanadi.

Plagioklazlar - (100-n)Ab*nAn

Bunda Ab - Albit Na[AlSi₃O₈], An - anortit Ca[Al₂Si₂O₈] molekulasidir. Plagioklaz tarkibidagi anortit molekulasini foiz miqdoriga qarab alohida nomerlanadi. Masalan, plagioklaz N 60 tarkibida 60% anortit bilan 40% albit bo’lgan izomorf aralashmadan iborat. Plagioklazlar nordon /N-0-30/, o’rtacha /N-30-60/ va asos /N-60-100/ bo’ladilar. Plagioklaz gruppasiga quyidagi minerallar kiradi. Albit - 0-10% An molekulasi bor; oligoklaz - 10-30% -"-, andezin - 30-50%; labrador - 50-70%; bitovnit - 70-90%; anortit - 90-100%.

Kristallari tabletkasimon yoki tabletkasimon-prizmatik qiyofaga ega. Murakkab polisintetik qo’shaloq kristallari juda ko’p. Rangi oq, kulrang-oq, ba’zan yashilroq, ko’kimtir bo’lib shishadek
17

yaltiraydi. Qattiqli­gi 6-6,5. Ulanish tekisligi mukammal. Sol.og’. 2,61-2,71.

Ko’kimtir bo’lib tovlanib turadigan to’q kulrang yoki qoramtir labradoritlar bezaktosh sifatida ishlatiladi.
Optik effektlarga karab alohida nomlangan tovlanuvchi nordon plagioklazlarga oy toshi va avantyurin yoki quyosh tosh kiradi.

Serpentin - Mg₆[Si₄O₁₀][OH]₈

To’g’ri tuzilgan kristallar tarzida hech vaqt uchramaydi. U ko’pincha bukilgan, siljish alomatlari saqlangan zich, yaxlit massalar holida uchraydi. Rangi to’q yashil, yashildan koramtir yashilgacha, ba’zan ko’ng’ir yashil bo’ladi. Shishadek yaltiroq, yog’lagandek, mumdek bo’ladi. Qattiqligi 2-3,5. Tolali turi asbest deb ataladi. Sol.og’. 2,5-2,7. Xloritga o’xshagan varaq-varaq xili antigorit deb yuritiladi. Antigorit kulrang, ba’zan ko’kimtir bo’ladi. Qoplama tosh sifatida, buyumlar yasash uchun ishlatiladi.

Ortoklaz - K[AlSi₃O₈]

Ulanish tekisliklaridagi burchak 90 bo’lganligidan shunday nom olgan. Shaffof, rangsiz xili adulyar deb ataladi. Kristallarning qiyofasi ko’proq prizmatik. Rangi och pushti, qo’ng’irroq sariq, kizg’ish oq, ba’zan g’ishtdek qizil bo’ladi. Shishadek yaltiraydi. Qattiqligi 6-6,5. Ulanishi mukammal.

Asosan shisha va keramika sanoatida, ko’rkam yashil rangli xili har xil bezaklar va buyumlar /qutichalar, kuldonlar va boshqalar/ tayyorlashda ishlatiladi.
Jins hosil qiluvchi va ba’zi bir rudali minerallar (ular 50 dan ko’p emas) hosil bo’lishlariga, ya’ni genezislariga qarab quyida­gilarga bo’linadi:
18

A. Ekzogen jarayon natijasida hosil bo’lgan minerallar:

1. Nurash jarayonlarida - kvars, opal, xalsedon, temir va alyuminiy gidroksidlari, gips, magnezit, gilli minerallar.

2. Kimyoviy yo’l bilan hosil bo’lganlar - kalsit, dolomit, siderit, gips, angidrit, barit, kvars, opal, xalsedon, pi­rit, temir gid­roksidi, oltingugurt, apatit /fosforitdagi/ silvin va boshqalar.
B. Endogen jarayon natijasida hosil bo’lgan minerallar:

1. 
   Magmatik minerallar - kvars, dala shpati, slyudalar, amfibollar, piroksenlar, olivin, nefelin, apatit, olmos, turmalin.
   
2. 
   Pnevmatolit jarayonlar - kvars, muskovit, turmalin, flyuorit, kalsit, granat.
   
3. 
   Gidrotermal jarayonlar - sfalerit, galenit, pirit, kalsit, ba­rit, kvars, magnezit, oltin, mis, pirotin.
   

V. Metamorfik jarayonda hosil bo’lgan minerallar:

1. Regional metamorfizm minerallari - kvars, slyuda, amfibollar, piroksenlar, dala shpatlari, granatlar, gematit, xlorit, talk, serpentin, kalsit, dolomit.

2. Kontakt metamorfizm minerallari - kvars, kalsit, granatlar, biotit, mag­netit, korund, grafit, piroksen, olivin, pirit,xal­kopirit, galenit, sfalerit.

19

TOG’ JINSLARI

Tog’ jinslari hosil bo’lishiga qarab magmatik, cho’kindi va

metamorfik turlarga bo’linadilar. Tog’ jinslari minerallarning ta­biiy assotsiatsiyasi bo’lib, yer qobig’ining ichki yoki ustki qismida si­likatli eritma - magmaning kristallanib qotishidan, cho’kindilarning qaytadan vujudga kelishi, ya’ni cho’kindi va avval hosil bo’lgan tog’ jinslarini yemirilishi natijasida, metamorfik magmatik va cho’kindi jinslarning bosim va harorat ta’sirida o’zgarishidan hosil bo’ladi.
Bu qo’llanmada talabalar tog’ jinslarining turlari, qanday moddalar yoki minerallardan tashkil topgani, asosiy xususiyatlari,

struk­tura va teksturalari va boshqa belgilari bilan tanishadilar.

MAGMATIK TOG` JINSLARI
Magmatik tog’ jinslari suyuq qaynoq silikatli eritma - magma­ning chuqurlikda yoki yer qobig’ining ustki qismida
kristallanib qot­gan mahsulotidir.
Magmatik tog’ jinslari hosil bo’lishlariga qarab chuqurlik (yoki intruziv) va yer betiga quyilgan (effuziv) tog’ jinslariga bo’linadi.
Intruziv jinslarining muhim makrostrukturasi-to’la kristallan­gan (tekis donali, porfirsimon, pegmatitli) bo’ladi.
Effuziv tog’ jinslarining muhim makrostrukturasi shishasimon, afanitli yoki mikrokristalli, porfirli bo’ladi. Magmatik tog’ jinslarining eng muhim makroteksturalari zich - yaxlit, slyudali, g’ovakli va bodomsimon bo’ladi.