Тођ жинслари

O’zbekiston Respublikasi
Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
Abu Rayhon Beruniy nomidagi
Toshkent davlat texnika universiteti

fanidan laboratoriya mashgulotlari uchun uslubiy qo’llanma

Toshkent 2005

UDK: 550.8:528

Tuzuvchilar: Toshmuxamedov B.T. Shermuxamedov T.Z.
Xodjaev X.S.
«Umumiy geologiya» fanidan laboratoriya mashg’ulotlari uchun uslubiy qo’llanma Toshk. Dav. Texn. Un. Tuzuvchilar: B.T.Toshmuxamedov, Shermuxamedov T.Z., Xodjaev X.S. .Toshkent, 2005. 50 b.
Ushbu uslubiy qo’llanma ko’n ishalri, foydali qazilma geologiyasi, kon-elektromexanikasi, kartografiya va kadastr bakalavr talabalari uchun o’tiladigan dastlabki tabiiy fandir.
Fanni o’qitishdan maqsad yo’nalish talabalarida umumgeologik tayyorgarlik yaratishdir.
Laboratoriya mashg’ulotlari 3 qismdan iborat bo’lib, minerallar, tog’ jinslari va geologik xaritalar haqida ma’lumot berilgan. Qo’llanma kon-geologiya hamda neft va gaz fakultetlarining ixtisoslashgan kafedralari dasturlari asosida tayyorlangan. Shuningdek «,Geologiya» kafedrasida ishlagan ko’plab professor-o’qituvchilarning pedagogik tajribalari hisobga olingan.
«Geologiya, mineralogiya va petrografiya» kafedrasi

Abu Rayhon Beruniy nomidagi Toshkent davlat texnika Universiteti ilmiy-metodik kengashi qaroriga asosan chop etildi.

Taqrizchilar:

MRI sector boshlig`i Mirusmonov M.A.
TDTU Gidrogeologiya va injenerlik geologiysi kafedrasi dotsenti g.m.f.n Kayumova N.M. .
@ Toshkent davlat texnika universiteti 2005
K I R I SH
Ushbu uslubiy qo’llanma foydali qazilmalar geologiyasi va qidiruv ishlari 5440800, konchilik ishi 5540200, konchilik elektromexanikasi 5521400, geodeziya, kartografiya va kadastr 54440100 yo’nalishlarning o’quv rejasi asosida tuzilgan. Amaliyot mashg’ulotlari quyidagi maqsadlarni ko’zda tutadi:
1. Talabalarni eng muhim jins yaratuvchi va ba’zi ruda mine­rallari va Yer qobig’ini tashkil qilgan magmatik, cho’kindi va metaformik tog’ jinslari bilan tanishtirishdir.
2. Talabalarni qatlamning joylashish elementlari va tog’ kom­pasining tuzilishi bilan tanishtirishdir.
3. Talabalarni geoxronologik jadval va geologik xaritaning elementlari (burmalar, uzilmalar, tog’ jins qatlamlarining o’zaro moslanmasdan yotishlari, magmatik jinslarning shakllari) bilan va ularni plan va kesmaga tushirishning usullarini o’rgatishdir.
4. Katta masshtabdagi geologik xaritalarni o’qishni bila olishni o’rgatishdir.
Laboratoriya mashg’ulotlari quyidagilarni o’rganish yo’li bilan olib boriladi:
- eng muhim jins yaratuvchi va ba’zi ruda minerallari va tog’ jinslarining namuna kollektsiyalari, tasnif (klassifikatsiya) sxemala­ri va jins yaratuvchi minerallarni aniqlaydigan o’qish jadvallari;
- turli chizmalar, blok diagrammalar, geologik xarita element­lari tushirilgan- masala xaritalari, o’quv geologik xaritalar, kesma­lar, stratigrafik ustunlar.
Shunday qilib Umumiy geologiya fanining amaliy mashg’uloti kuyi­dagi qismlardan iborat:
1.Jins yaratuvchi va ba’zi ruda minerallari va ularning fizik ­xossalari; kimyoviy tasnifi (klassifikatsiyasi).
2.Magmatik tog’ jinslari (intruziv va effuziv).
3.Cho’kindi tog’ jinslari (bo’lakli, kimyoviy va organik).
4.Metamorfik tog’ jinslari.
5.Tog’ kompasining tuzilishi va qo’llanishi.


3
6.Geologik xaritalarni, geologik profillarni va stratigrafik ustunlarni tuzish printsiplari.
Laboratoriya mashg’ulotining asosiy maqsadi o’qituvchining rahbarligi va kuzatuvi ostida talabalarni mustaqil ishlashga o’rgatishdir, ya’ni barcha mashg’ulotlar tajribali o’qituvchilar nazorati ostida o’tkazila­di. Ular har bir talabaning ishini tekshirib boradilar va ularga alohida tushuntiradilar. Har qaysi qismni boshlashdan oldin o’qituvchi talabalarga nima ish qilishini tushuntirib beradi. Laboratoriya mashg’uloti uchun har bir talabaning qilgan ishlarini, aniqlagan mi­neral va tog’ jinslarini yozish uchun alohida o’z daftari bo’lishi ke­rak. Bu daftar vaqti-vaqti bilan o’qituvchilar tomonidan tekshirilib turiladi.
Talabalarning bilimini sinashda quyidagilar:
1. Eng muhim jins yaratuvchi va ruda minerallarni va tog’ jinsla­rini ta’riflashda kontrol ish natijalari;
2. Planda va kesmada geologik xarita elementlarini tushirish buyicha kontrol ish natijalari;
3. Tog’ kompasi yordamida qatlamning joylashish elementlarini o’lchash va uni xaritaga tushirishni bilish darajasi;
4. Geologik o’quv xaritalariga qarab geologik kesmalarni chizish va stratigrafik ustun tuza olishi hisobga olinadi.

JINS HOSIL QILUVCHI MINERALLAR VA ULARNING FIZIK XOSSALARI.

Yer qobig’ining ichida va uning sirtida bo’lib turadigan xilma-xil fizik-kimyoviy va termodinamik jarayonlar natijasida vujudga kelgan tabiiy kimyoviy birikmalar yoki sof tug’ma elementlar mine­rallar deb yuritiladi.Ular qattiq, suyuq va gaz holatlarida uchraydi.
Hozirgi vaqtda ma’lum bo’lgan va mineralogiya kursida tekshiri­ladigan 3000 ga yaqin minerallarning juda oz qismi tabiatda keng tarqalgan bo’lib, ular asosan tog’ jinslarining tarkibida uchraydi­lar. Shuning uchun ham ular "jins hosil kiluvchi minerallar" deb yuritiladi.
Minerallarning muhim fizikaviy xossalariga quyidagilar kiradi:
4
1. Morfologik xossalari - kristall formalari, ularning tabiiy o’simtalari, agregatlarining tuzilishi, konkretsiyalar, jeodalar, oolit­lar.
2. Optik xossalari - mineral bo’lagining rangi, izining ran­gi, tiniqligi, yaltiroqligi.
3. Mexanik xossalari - mineralning qattiqligi /MOOS shkala­si/, ulanish tekisligi, sinishi va mo’rtligi.
4. Kimyoviy xossalari - xlorid kislotasi bilan reaktsiyaga ki­rishishi, erishi, mazasi va hidi.
5. Boshqa xossalari - solishtirma og’irligi, magnitlik xususiyati va boshqalar.
Minerallarning qattiqligi - mineralning tashqi mexanik kuchga /tirnashga yoki boshka kuchlarga/ qarshilik ko’rsatish darajasidir. Mine­ralning qattiqligini uning yangi yuzasidan aniqlash kerak. Nura­gan, mayin va tuproqsimon minerallar agregati noto’g’ri va kam qat­tiqlikka ega. Quyidagi MOOS shkalasida 10ta etalon qilib olingan minerallar keltirilgan.

Etalon minerallar	MOOS shka­lasi buyicha qattiq-ligi	Qattikligini MOOS shkalasida aniqlash	Absolyut qat­tiqligi (kg/mm^2)
Talk Mg3(OH)2(Si4O10)	1	Qolga yog’dek un- naydi, kog’ozga chizadi	2,4
Gips CaSo4*2H2O	2	tirnoq bilan chizsa buladi	36
Kalsit CaCO3	3	mis simi chizadi	109
Flyuorit CaF2	4	mis sim va oyna chizmaydi	189 536
Apatit Ca5(PO4)3F1cl	5	oynani bilinmas chizadi
Ortoklaz K(AlSi3O8)	6	oynani chizmayedi	796
Kvars SiO2	7	oynani oson chi zadi	1120
Topaz Al2(F1OH)SiO4	8	oynani deyarli kesadi	1427
Korund Al2O3	9	oynani kesadi	2060
Olmos S	10	oynani oson-gina kesadi	10060

Ulanish tekisligi - mineralning ma’lum kristallografik yo’na­lish bo’ylab oynadek yaltiroq tekis yuza hosil qilishi. Ulanish tekisligi uncha mayda bo’lmagan minerallar donalarida aniqlanadi.
Ulanish tekisligi minerallarda quyidagicha bo’lishi mumkin:
bir tomonlama -slyuda gips;
ikki tomonlama -dala shpati, piroksen, amfibol-/prizma bo’ylab/;
uch tomonlama -kalsit /romboedr bo’ylab/,galenit;
turt tomonlama -flyuorit /oktaedr bo’ylab/
olti tomonlama -sfalerit /rombododekaedr bo’ylab/

6

	Ulanish tekisligi turlari	Hosil bo’lishi	Misollar
	O’ta mukammal Mukammal O’rtacha Nomukammal va ulanish tekisligi bo’lmagan	mineral juda osonlik bilan ayrim plastinkalarga ajrala- di. mineral ulanish tekisligi bo’y- lab osongina bo’laklarga aj- rab ketadi. mineral ulanish tekisligi va boshqa tomonlar bo’ylab ajramaydi. mineral kamdan-kam ulanish yuzasi buylab parchalanadi.	slyuda, talk,xloritlar. kalsit, galit, dala shpatlari avgit, shox aldamchisi kvars, nefelin, apatit

Yaliroqlik - mineralga tushgan yorug’lik oqimini orqaga qayta­rish xususiyati. Mineralning yaltiroqligi uning sindirish ko’rsatkichi­ga /n/ bog’likdir va u quyidagicha bo’linadi:

metaldek /n>3,0/ - pirit, galenit;
yarim metaldek /n=2,6 3,0/ - magnetit, ilmenit;
metaldek yaltiramaydigan /n<2,6/;
olmosdek - kassiterit, sfalerit;
sadafdek - talk, slyuda;
shishadek - dala shpatlari, kalsit;
yog’dek - nefelin, kvars /sinimida/.
Mineral donalaridan tashkil topgan agregatlarning yaltiroqligi agregatdagi donalarning joylanish formasiga va uning katta-kichik­ligiga bog’likdir va u quyidagicha bo’ladi:
ipakdek - gips, selenit, xalsedon;