“Tálim sistemasında elektron tálim ortalıǵında islewdegi mashqalalar hám sheshimler”

Literature 
1. "Experience Speaks: Overcoming Overcrowded and Under-Resourced EFL classes" by Martina 
Mbayu Nana 
2. Feichtner, S.B & Davis, E.A (1985). Why some groups fail: A survey of students' experiences with 
learning groups. Organizational Behavioral Teaching review 58-73 
3. Harmer, J. 2007. The practice of English language teaching. 4th edition 
 
 
 
 

---

Qaraqalpaqstan 
Respublikası xalıq bılımlendiriw xızmetkerlerin 
qayta tayarlaw hám olardıń qánigeligin arttırıw aymaqlıq orayı
228 
“Tálim sistemasında elektron tálim ortalıǵında 
islewdegi mashqalalar hám sheshimler”
TIL TAMOILI VA O’QITISH USLUBI 
 
Xolmuratov I. - QRXTXQTUMOHM “Tillarni o’qitish metodikasi” kafedrasi dotsenti, 
filologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori.
Til kishilar o’rtasidagi muhim aloqa vositasidir. Insonlar til orqali o’zaro fikr almashadilar. 
Bundan tashqari til olamni idrok qilish quroli hamdir. Til tarbiya vositasi hamdir. Til estetik 
vazifani ham bajaradi. Inson qalbida go’zallik, ezgulik tuyg’ulari til orqali shakllanadi. 
Shuningdek, til millatlararo aloqa vositasi ham sanaladi.
Kishilar til yordamida fikr almashadilar. Til tafakkur bilan chambarchas bog’liq bo’lib, fikrni 
moddiylashtiridigan, reallashtiradigan vositadir. Fikr faqat til orqali reallashadi va tilsiz fikr 
mavjud bo’la olmaydi.
 
Tafakkur inson oliy nerv sistemasining faoliyati bo’lib, tilda o’z ifodasini topadi. 
Uning moddiy qobig’i tildir. Ong amalda til shaklida mavjud. Demak, til materiallarisiz fikr 
yuzaga chiqmaydi. Til bilan tafakkur bir-biri bilan bog’liq bo’lgan ajralmas birlikni tashkil 
qilsa ham, ular bir xil hodisa emas. Til bilan tafakkur murakkab qarama-qarshiliqlarga boy 
bo’lgan dialektik birlikni tashkil etadi.
Til fonetika, grammatika qonunlari asosida tashkil topgan material hodisa bo’lsa, 
tafakkur borliqning inson miyasida aks etishining oliy shakli sifatida ideal hodisadir. Tilning 
qurilish qonunlari grammatikada o’rganilsa, tafakkur qonunlari va birliklari logikada 
o’rganiladi. Ularni bir-biriga qorishtirish mumkin emas.
Rus fiziologi I.P.Pavlov ikkinchi signallar sistemasi haqidagi ta’limotida insonning 
fikrlash jarayonida tilning rolini ko’rsatib berdi va fikrlash til orqali amalga oshirilishi 
mumkinligini isbotlab berdi. Uning tajribasiga ko’ra 
i
ngliz oilasida tug’ilgan bolani 
go’daklikdan o’zbek oilasida tarbiyalansa, u faqat o’zbekcha so’zlaydi, o’z ona tilini esa 
bilmaydi. Lekin uning biologik belgilari, ya’ni yuz tuzilishi, sochining rangi o’zgarmasdan 
qoladi. Chunki bular tabiiy hodisa sanaladi.
 
Boshqa bir misol: 1920 yilda Hindistonda yuz bergan voqea. Bo’rilar oilasida o’sgan 
va doktor Singx tomonidan tarbiyalangan Amola va Kamola ismli qizlar taqdiri. Ular ma’lum 
vaqt doktor Singx oilasida yashagan va tik yurishni, qisman so’zlashishni o’rganganlar, lekin 
odamlar orasida yashashga ko’nikolmay, vafot etganlar. Bu hodisa ham tilning ijtimoiy 
hodisa ekanligini ko’rsatadi.
Bobur avlodaridan bo’lgan Akbarshoh davrida bo’lgan voqea ham tilning ijtimoiy 
hodisa ekanligiga bir dalildir. Akbarshoh hech qaysi tilda gapira olmagan inson yahudiy tilda 
gapira oladi degan g’ayriilmiy bir gapni eshitib qoladi. Bunga ishonch hosil qilish uchun 12 
ta yangi tug’ilgan chaqaloqni uzoq bir g’orda 12 yil parvarish qildiradi. Ularga qarovchi 
enagalar ham, qorovullar ham kar va soqov edilar. Oradan 12 yil o’tgandan so’ng bolalarni 
shoh huzuriga olib kelishganda ma’lum bo’ldiki, bolalar hech qaysi tilda gapira olmas edilar, 
ya’ni ular gung edilar. Bolalar jamiyatdan uzilib qolgan edi, shuning uchun so’zlashish 
qobiliyatidan mahrum bo’lgan edilar.
Darhaqiqat, til hodisalari, faktlar o’zaro bog’langan ma’lum qonuniyatlarga amal qiladi. 
Kishilar tilning ayrim birliklari yordamida fikr almashmaydilar, aksincha, til butun bir tizim 
sifatidagina mavjuddir. Til birliklari yaxlit til tizimining ichida o’z vazifasini bajaradi. 
Demak, til o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan va bir-birini taqozo etadigan material birliklarning 
yig’indisidan tashkil topgan o’ziga xos tizimdir. Masalan, tildagi gaplar so’zlardan, so’zlar 
esa tovushlarning birikuvidan hosil bo’ladi. Gap bo’lishi uchun so’zlar grammatik 
qonuniyatlarga tayanadi. Tilga xos qonun-qoidalarga mos bo’lmagan so’zlar yig’indisi fikrni 
ifodalay olmaydi, ya’ni sistema bo’la olmaydi.

---

Qaraqalpaqstan 
Respublikası xalıq bılımlendiriw xızmetkerlerin 
qayta tayarlaw hám olardıń qánigeligin arttırıw aymaqlıq orayı
229