1.Руль бошқармасининг вазифаси ва автомобилнинг бурилиш тизими
Руль бошқармаси автомобиль ҳаракатланганда олд ғилдиракларни буриш
йўли Билан унинг йўналишини ўзгартиради ва юришини ҳайдовчи
белгиланган йўсинда сақлаш учун хизмат қилади. Руль бошқармаси
автомобилнинг аниқ ва қулай бошқарилишини таъминлаш учун олд
ғилдиракларга тушадиган силтаниш ва турткиларни руль чамбарагига
узатмаслиги ҳамда ҳайдовчининг автомобилни
кам куч сарфлаб енгил
бошқаришга имкон яратиши керак. Бунинг учун руль чамбарагини буриш
учун сарфланадиган куч ва унинг бурилиш бурчаги белгиланган катталикда
чекланган бÿлиши лозим. Бундан ташқари руль бошқармаси
олдинги
ғилдиракларнинг бурилишини белгиланган тизим асосида бошқариб
автомобилнинг хавфсизлигини оширган ҳолда аниқ ва ишончли ишлашини
таъминлаши керак. Шунингдек, ғилдираклар
бурилишида уларнинг
ғилдираши сирпанишга олиб келмаслиги лозим. Чунки сирпаниш бурилишни
бирмунча қийинлаштиради ва шиналарнинг ейилишини тезлаштиради.
Ғилдираклар автомобиль кейинги кÿпригининг геометрик ÿқи давомида
ётувчи бита марказдан (16.1-расм) ҳосил қилинган чизиқ бÿйлаб ғилдираши
ва автомобиль бурилаётганда олд ғилдираклар ғар хил бурчакка бурилиб,
ÿзларини ёй чизиқлари бÿйича ҳаракатланиши керак. Назарий жиҳатдан
қараганда автомобиль бурилишда ҳар бир ғилдирак О нуқта
атрофида
чизилган айланага уринма текисликда ётиши, айлана радиуси ғилдирак
текислигига тик тушиши лозим. Бу О нуқта бурилиш маркази деб
юритилади. Ғилдиракнинг бурилиш маркази атрофида ҳаракатланиши
бошқарлувчи ғилдиракни ҳар хил бурчакка буриб таъминланади.
Шундай қилиб, бу бурчаклар орасидаги муносабат қуйидагича бÿлади:
L
B
ctg
ctg
и
Автомобилнинг бошқарилувчанлиги, яъни маълум кенгликдаги йÿлда
аниқ тизим асосида бурила олиш қобилиятини билдирувчи техник
кÿрсаткичлардан бири унинг энг кичик бурилиш радиуси ҳисобланади:
ю
э
т
к
э
т
L
R
,
,
,
,
sin
Бу ерда
к
э
т
R
,
,
-энг
кичик бурилиш радиуси,
ю
э
т ,
,
-ташқи ғилдиракнинг энг
юқори бурилиш бурчаги.
Энг кичик бурилиш радиуси, масалан юк автомобиллари ЗИЛ-130 да 8 м,
КамАЗ-5320 да 8,5 м бÿлса, ГАЗ-3102 «Волга» ва ВАЗ-2108 «Жигули» енгил
автомобилларида 5,9 ва 5,0 м дир. Ўрта ва ката синф туркумига кирувчи
автобусларда бу қиймат енгил автомобилларникига нисбатан икки баробарча
юқори бўлади (ПАЗ-3201-11,0 м, ЛАЗ-699-11,2 м ва Икарус 280-10,75 м).
руль бошқармаси руль юритмасидан ташкил топган бўлиб, унинг
соддалашган схемаси ҳамда умумий тузилиши 16.2-расм а ва б да
келтирилган.
Енгил ва қулай бурилиш руль бошқармасининг узатмалар сонига боғлиқ.
Руль бошқармасининг узатмалар сони деб
руль чамбарагининг бурилиш
даражасининг чап ва ўнг ғилдиракларнинг умумий бурилиш бурчагининг
ярим қийматига тенг бўлган нисбатига айтилади. Шунга кўра руль
бошқармасининг узатмалар сони қуйидагича ёзилади:
d
d
i
к
э
ч
б
р
,
,
,
Бунда
к
э
ч
,
-руль чамбарагининг энг ката бурилиш даражаси,
-бошқарилувчи
ғилдиракларнинг умумий
бурилиш бурчагининг ярмиси, у қуйидагича
аниқланади:
2
и
т
dQ
dQ
dQ
Руль бошқармасининг узатмалар сони руль механизми ва руль
юритмасининг узатмалар сонига бевосита боғлиқ бўлиб, уларнинг деталлари
ейилиши туфайли ўзгариб боради.