Тингловчи Манзурахон Зинабуддиновна

Ўзбекистон Республикаси
Бош вазири А.Арипов

Кичик мактаб ёшдаги о‟қувчиларга та‟лим бериш билан бир қаторда уларни синфдан ва мактабдан ташқари фаолиятини ташкил қилиш билан ҳам баркамол инсонни тарбиялашдаги ма‟даний–ма‟рифий ишлар самарадорлигини оширишади.

Инсоннинг инсонийлиги унинг ма‟навий оламининг тиниқлиги ва юксаклиги билан о‟лчанади. Кичик мактаб ёшидаги о‟қувчиларни ма‟навий оламининг юксалишида синфдан ташқари тарбиявий ишларни то‟г‟ри ё‟лга қо‟йиш керак. Мактаб миллий маданият, миллий тил, миллий ан‟аналар, урф–одатлар ва қадриятларимиз асосларини о‟ргатадиган маскандир.
Давр тақазоси билан биз сал бо‟лмаса о‟з миллий тилимиз, урф–одатларимиз, ан‟аналаримиз, маданиятимиз ва тарихимизни, ма‟навий меросимиз ва қадриятларимизни унитаёзган эдик. Эндиликда халқимизнинг бой, сержило маданий тарихий меросини, урф–одатларини о‟рганишда мактабда олиб бориладиган та‟лим ва тарбия ишининг мазмуни, тарбиявий тадбирлар ма‟навий тарбиянинг камол топишига олиб келмоқда.
Синфдан ташқари тарбиявий тадбирлар о‟тказиш жараёнида миллий ма‟даниятнинг дурдоналари, урф–одатларимиз, расм-русумларимиз, ташқи ва ички қиёфамиз, муомиламиз, юриш туришимиз энг яхши фойдали ан‟аналаримиз ҳақида ҳам тушунча беришга о‟ргатишга, тегишли ко‟никма ва малакаларни эгаллашга, намуна олишга о‟ргатиб бориш лозим. Бизнинг бой ма‟даний, миллий меросимиз бу кунги тарбиячи учун муҳим восита бо‟либ хизмат қилади.
Буюк алломаларимизнинг миллий масалалар бо‟йича улар яратган дарслик ва асарлари муҳим о‟рин эгаллайди.
Мактабларда о‟тилаётган “Одобнома” фан сифатида о‟қитишимиз тарбиявий ишларни ташкил қилишда алоҳида аҳамиятга эга. Бу борада олимларимиз О. То‟раева, Т.Қурбонов ва Ш.Турановлар билан ҳамкорликда яратган
“Одобнома” дастур ва о‟қув қо‟лланмалари, С. Нишоновнинг “Ма‟навият дастурлари”, У. Маҳкамовнинг “Ахлоқ-одоб сабоқлари”, А. То‟раеванинг “Тарбиявий дарсларни о‟тиш”, О. Ҳасанбоевнинг “Тарбиявий шларни о‟қитиш”, О. Ҳасанбоевнинг “Тарбиявиш ишларни ташкил қилиш методикаси” каби китоблари ва бошқа муаллифларнинг яратган “Одоб сабоқлари” каби дастурлар ва о‟қув қо‟лланмалар тарбиявий тадбирларнинг самарадорлигини ошириш ва миллий тарбияни мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда.
Тарбиявий ишларни ташкил этишда бой омил кичик мактаб ёшдаги о‟қувчиларда миллий г‟урур, шарқона мулоқот одоби, ма‟даний, диний г‟ояларга то‟г‟ри муносабатда бо‟лиш о‟збек сан‟ати, халқ ёдгорликларини тушуниб ва ардоқлаши каби инсоний фазилатларни шакллантиради.
Устоз о‟қитувчининг билиш даражаси шарқона фикр юрита олиши билан ҳаракатнинг бирлиги синф о‟қувчиларининг о‟рганиш ва уларнинг ижобий фазилатларини такомиллаштириш, салбий хислатларини ё‟қотишга имкон беради.
Мустақил диёримизда биринчи марта тарбиявий ишларни ҳисобга олган ҳолда синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларнинг миллий асосларини ҳисобга олган ҳолда “Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар” буйруқномаси ишлаб чиқарилди. Бир гуруҳ олимлар ва О‟збекистон Республикаси Халқ та‟лими Вазирлиги ходимлари томонидан ишлаб чиқилган “Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар ё‟риқномаси” ҳам тарбиявий ишларнинг назарий ва амалий жиҳатдан то‟г‟ри режалаштириш имконини яратади.
Ҳар бир инсоннинг атрофини о‟раб турган воситалар: оиласи, ота-онаси, сан‟ат, адабиёт ва ҳоказолар тарбиялайди. О‟қувчи ёшларнинг ривожланиш жараёнини бошқариб бориш керак.
Инсоннинг биологик миллат асосини ташкил қилувчи о‟зини тарбиялаш ва тарбиянинг бирлигини та‟минлаган ҳолда унинг шахс сифатида шаклланишига салбий та‟сир этадиган муҳитдан ҳимоя қилиши зарур. Тарбиянинг шакли сифатида асрлар давомида шахснинг ҳар тамонлама камолга етувчи г‟ояси асос бо‟либ келади. Шахснинг ҳар тамонлама камолга элтувчи, унинг айрим қирралари ёки хислатларини,
мулоқотини, жисмоний, ахлоқий ва эстетик қарашлари йиг‟индисини о‟з ичига олади. Инсонпарварлик ахлоқий ме‟ёрларини шакллантиришни (меҳрибонлик, бир-бирларини тушунадиган, шафқатлилик, ирқий ва миллий камситишларга ё‟л қо‟ймаслик, ноҳақлик каби тарбия чоралари) ё‟лга қо‟йиш лозим.
Синфдан ташқари тарбиявий жараёнида ма‟навий тарбия бериш шакллари:

• 
  тарбиявий (миқдорий) тадбирнинг мақсади, мазмуни ва унинг характерига мос бо‟лиши, тарбия ишларининг та‟лимий, тарбиявий ва режалаштирувчи ё‟налишини яхлит амалгам ошириш ва ҳ.
  

О‟қувчиларда ахлоқий фазилатларни тарбиялашда унга раҳбарлик қилишнинг мазмун, шакл ва усуллар бирлигини та‟минлаш, унинг натижасини ҳисобга олиш услубияти та‟лим-тарбиянинг бирлигини яхлит амалгам оширади.

• 
  тарбия воситаси ҳисобланган халқ ог‟заки ижоди намуналари мақол, нақл, матал, эртак, ҳикмат, ривоят, ан‟ана амалий сан‟атдан фойдаланиш.
  
• 
  шарқ мутафаккирларининг ма‟даний мероси, пандномалари, битиклари, ёзма ёдгорликлари, халқ китоблари, урф-одатларидан фойдаланиш.
  

Ма‟навий тарбия кичик мактаб ёшидаги о‟қувчиларни баркамол бо‟либ етишишига ёрдам беради.
Синфдан ташқари ишларни олиб боришда халқ педагогикасидан ахлоқ тарбияси алоҳида о‟рин эгаллайди.
Ҳар бир халқ, элат, жумладан о‟збек халқи ҳам ахлоқ қонун-қоидаларини яратди ва у инсонийлик асоси ҳисобланди. Мисол учун “Олим бо‟лиш осон, одам бо‟лиш қийин” мақолини олайлик. Унда инсонга бо‟лган муносабат ёрқин ифодаланган. Халқ тасаввурида олим бо‟лишга нисбатан ҳақиқий одам бо‟лиш муҳимдир. Шу сабабли ҳам қадимдан инсонийлик ёш авлодни го‟зал ахлоқий қилиб тарбиялашда асосий мезон ҳисобланган ва у тарбиянинг асоси сифатида ҳозирда ҳам давом эттирилмоқда.
Инсонийлик о‟з таркибида инсоннинг энг яхши ахлоқий хусусиятларини, я‟ни одамлар о‟ртасида о‟заро яхши муносабатда бо‟лиш , о‟заро до‟стлик (“Кучли бо‟лай десанг до‟стлар орттир”), ота-онага садоқатлик (“Ота олдидан о‟тма, одоб олдидан кетма”), меҳнатсеварлик (“Меҳнатинг – зийнатинг”), диёнатлик (“Дили покнинг - иши пок”, “Ҳалол ишла, ҳаром ишлама”) каби фазилатларни қамраб олади. Халқимиз болаларнинг ёшлигидан уларга ана шу го‟зал фазилатларни тарбиялашга аҳамият бериб келган.
Синфдан ташқари ишларда ма‟навий тарбияни равнақ топтиришда халқимизнинг илг‟ор фикрлари, шоирларнинг ахлоқ-одоб ҳақидаги асарларидан кенг фойдаланилган. Бу асарлар о‟қувчиларга энг яхши инсоний фазилатларни ташкиллаштириш ва ривож топтириш, қабиҳлик, разиллик каби иллатлардан нафратланиш ҳиссини уйг‟отишда муҳим восита бо‟либ хизмат қилади.
Халқ ог‟заки ижоди асарларида меҳнатсеварлик, до‟стлик, до‟стга муҳаббат, садоқат, ватанпарлик, мардлик, софлик, росго‟йлик каби энг яхши инсоний фазилатларни тарбиялайди, инсонни ма‟навий го‟заллаштиради, уни эзгуликка фақат яхшилик қилишга, эл–юрт манфаатини учун хизмат қилишга чорлайди. Халқимиз асрлар мобайнида ма‟навий фазилатлар ҳақида о‟з қарашларини илмий ва бадиий асарларда одоб–ахлоқ намуналарини шакллантирган. Бу нормаларнинг ҳар бирини атрофлича асослаб чиққанлар. Мактаб шундай бир жойки, у ерда миллий маданият, миллий урф–одатлар ва қадриятларимизнинг асосини о‟ргатади.
Давр тақазоси билан биз сал бо‟лмаса о‟з миллий тилимиз, урф–одатларимиз, ан‟аналаримиз, маданиятимиз ва тарихимизни, ма‟навий меросимиз ва қадриятларимизни унитаёзган эдик. Эндиликда халқимизнинг бой, сержило маданий тарихий меросини, урф–одатларини о‟рганишда мактабда олиб бориладиган та‟лим ва тарбия ишининг мазмуни, тарбиявий тадбирлар ма‟навий тарбиянинг камол топишига олиб келмоқда.
Синфдан ташқари тарбиявий тадбирлар о‟тказиш жараёнида миллий ма‟даниятнинг дурдоналари, урф–одатларимиз, расм-русумларимиз, ташқи ва ички қиёфамиз, муомиламиз, юриш туришимиз энг яхши фойдали ан‟аналаримиз ҳақида ҳам тушунча беришга о‟ргатишга, тегишли ко‟никма ва малакаларни эгаллашга, намуна олишга о‟ргатиб бориш лозим. Бизнинг бой ма‟даний, миллий меросимиз бу кунги тарбиячи учун муҳим восита бо‟либ хизмат қилади.
Буюк алломаларимизнинг миллий масалалар бо‟йича улар яратган дарслик ва асарлари муҳим о‟рин эгаллайди.
Мактабларда о‟тилаётган “Одобнома” фан сифатида о‟қитишимиз тарбиявий ишларни ташкил қилишда алоҳида аҳамиятга эга. Бу борада олимларимиз О. То‟раева, Т.Қурбонов ва Ш.Турановлар билан ҳамкорликда яратган “Одобнома” дастур ва о‟қув қо‟лланмалари, С. Нишоновнинг “Ма‟навият дастурлари”, У. Маҳкамовнинг “Ахлоқ-одоб сабоқлари”, А. То‟раеванинг “Тарбиявий дарсларни о‟тиш”, О. Ҳасанбоевнинг “Тарбиявий шларни о‟қитиш”, О. Ҳасанбоевнинг “Тарбиявиш ишларни ташкил қилиш методикаси” каби китоблари ва бошқа муаллифларнинг яратган “Одоб сабоқлари” каби дастурлар ва о‟қув қо‟лланмалар тарбиявий тадбирларнинг самарадорлигини ошириш ва миллий тарбияни мустаҳкамлашга хизмат қилмоқда.
Тарбиявий ишларни ташкил этишда бой омил кичик мактаб ёшдаги о‟қувчиларда миллий г‟урур, шарқона мулоқот одоби, ма‟даний, диний г‟ояларга то‟г‟ри муносабатда бо‟лиш о‟збек сан‟ати, халқ ёдгорликларини тушуниб ва ардоқлаши каби инсоний фазилатларни шакллантиради.
Устоз о‟қитувчининг билиш даражаси шарқона фикр юрита олиши билан ҳаракатнинг бирлиги синф о‟қувчиларининг о‟рганиш ва уларнинг ижобий фазилатларини такомиллаштириш, салбий хислатларини ё‟қотишга имкон беради.
Мустақил диёримизда биринчи марта тарбиявий ишларни ҳисобга олган ҳолда синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишларнинг миллий асосларини ҳисобга олган ҳолда “Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар” буйруқномаси ишлаб чиқарилди. Бир гуруҳ олимлар ва О‟збекистон Республикаси Халқ та‟лими Вазирлиги ходимлари томонидан ишлаб чиқилган “Синфдан ва мактабдан ташқари тарбиявий ишлар ё‟риқномаси” ҳам тарбиявий ишларнинг назарий ва амалий жиҳатдан то‟г‟ри режалаштириш имконини яратади.
Ҳар бир инсоннинг атрофини о‟раб турган воситалар: оиласи, ота-онаси, сан‟ат, адабиёт ва ҳоказолар тарбиялайди. О‟қувчи ёшларнинг ривожланиш жараёнини бошқариб бориш керак.
Инсоннинг биологик миллат асосини ташкил қилувчи о‟зини тарбиялаш ва тарбиянинг бирлигини та‟минлаган ҳолда унинг шахс сифатида шаклланишига салбий та‟сир этадиган муҳитдан ҳимоя қилиши зарур. Тарбиянинг шакли сифатида асрлар давомида шахснинг ҳар тамонлама камолга етувчи г‟ояси асос бо‟либ келади. Шахснинг ҳар тамонлама камолга элтувчи, унинг айрим қирралари ёки хислатларини, мулоқотини, жисмоний, ахлоқий ва эстетик қарашлари йиг‟индисини о‟з ичига олади. Инсонпарварлик ахлоқий ме‟ёрларини шакллантиришни (меҳрибонлик, бир-бирларини тушунадиган, шафқатлилик, ирқий ва миллий камситишларга ё‟л қо‟ймаслик, ноҳақлик каби тарбия чоралари) ё‟лга қо‟йиш лозим.
Синфдан ташқари тарбиявий жараёнида ма‟навий тарбия бериш шакллари:

• 
  тарбиявий (миқдорий) тадбирнинг мақсади, мазмуни ва унинг характерига мос бо‟лиши, тарбия ишларининг та‟лимий, тарбиявий ва режалаштирувчи ё‟налишини яхлит амалгам ошириш ва ҳ.
  

О‟қувчиларда ахлоқий фазилатларни тарбиялашда унга раҳбарлик қилишнинг мазмун, шакл ва усуллар бирлигини та‟минлаш, унинг натижасини ҳисобга олиш услубияти та‟лим-тарбиянинг бирлигини яхлит амалгам оширади.

• 
  тарбия воситаси ҳисобланган халқ ог‟заки ижоди намуналари мақол, нақл, матал, эртак, ҳикмат, ривоят, ан‟ана амалий сан‟атдан фойдаланиш.
  
• 
  шарқ мутафаккирларининг ма‟даний мероси, пандномалари, битиклари, ёзма ёдгорликлари, халқ китоблари, урф-одатларидан фойдаланиш.
  

Ма‟навий тарбия кичик мактаб ёшидаги о‟қувчиларни баркамол бо‟либ етишишига ёрдам беради.
Синфдан ташқари ишларни олиб боришда халқ педагогикасидан ахлоқ тарбияси алоҳида о‟рин эгаллайди.
Ҳар бир халқ, элат, жумладан о‟збек халқи ҳам ахлоқ қонун-қоидаларини яратди ва у инсонийлик асоси ҳисобланди. Мисол учун “Олим бо‟лиш осон, одам бо‟лиш қийин” мақолини олайлик. Унда инсонга бо‟лган муносабат ёрқин ифодаланган. Халқ тасаввурида олим бо‟лишга нисбатан ҳақиқий одам бо‟лиш муҳимдир. Шу сабабли ҳам қадимдан инсонийлик ёш авлодни го‟зал ахлоқий қилиб тарбиялашда
асосий мезон ҳисобланган ва у тарбиянинг асоси сифатида ҳозирда ҳам давом эттирилмоқда.
Инсонийлик о‟з таркибида инсоннинг энг яхши ахлоқий хусусиятларини, я‟ни одамлар о‟ртасида о‟заро яхши муносабатда бо‟лиш , о‟заро до‟стлик (“Кучли бо‟лай десанг до‟стлар орттир”), ота-онага садоқатлик (“Ота олдидан о‟тма, одоб олдидан кетма”), меҳнатсеварлик (“Меҳнатинг – зийнатинг”), диёнатлик (“Дили покнинг - иши пок”, “Ҳалол ишла, ҳаром ишлама”) каби фазилатларни қамраб олади. Халқимиз болаларнинг ёшлигидан уларга ана шу го‟зал фазилатларни тарбиялашга аҳамият бериб келган.
Синфдан ташқари ишларда ма‟навий тарбияни равнақ топтиришда халқимизнинг илг‟ор фикрлари, шоирларнинг ахлоқ-одоб ҳақидаги асарларидан кенг фойдаланилган. Бу асарлар о‟қувчиларга энг яхши инсоний фазилатларни ташкиллаштириш ва ривож топтириш, қабиҳлик, разиллик каби иллатлардан нафратланиш ҳиссини уйг‟отишда муҳим восита бо‟либ хизмат қилади.
Халқ ог‟заки ижоди асарларида меҳнатсеварлик, до‟стлик, до‟стга муҳаббат, садоқат, ватанпарлик, мардлик, софлик, росго‟йлик каби энг яхши инсоний фазилатларни тарбиялайди, инсонни ма‟навий го‟заллаштиради, уни эзгуликка фақат яхшилик қилишга, эл–юрт манфаатини учун хизмат қилишга чорлайди. Халқимиз асрлар мобайнида ма‟навий фазилатлар ҳақида о‟з қарашларини илмий ва бадиий асарларда одоб–ахлоқ намуналарини шакллантирган. Бу нормаларнинг ҳар бирини атрофлича асослаб чиққанлар. Мактаб шундай бир жойки, у ерда миллий маданият, миллий урф–одатлар ва қадриятларимизнинг асосини о‟ргатади.
Дарсдан ташқари тарвиявий тадбирларда маданиятимиз дурдоналари, урф одатларимиз, расм–русумларимиз, муаммоларимиз, юриш–турушимиз, яхши ан‟аналаримиз ҳақида тушунча бериш бизнинг асосий вазифамиздир.
Айниқса о‟қувчилар орасида муамала маданияти, нафосат ва ахлоқий тарбияга оид тадбирлар орқали иш ва ҳунарга о‟ргатиш, тарбиялаш кечиктириб бо‟лмас вазифалардан биридир.