Tilshunoslikka kirish fanining predmeti

 
 
GRAMMATIK KATEGORIYALAR 
Morfologik kategoriyalar                     Sintaktik 

---

 
79 
                                                                           kategoroyalar 
               ot 
      fe’l           olmosh                   gap 
              kelishik       zamon       kishilik               
              son 
      mayil        egalik 
              rod 
      shahs        ko’rsatish 
 
 
 
         so’rog’ 
 
 
 
         nisbiy 
 
 
 
Grammatik  kategoriyalarning    SONI  turli tillarda turlichadir. Dunyodagi har 
bir til inson tafakkuri yaratgan hamma tushunchlarni ifodalashga qodirdir. 
Grammatik  k e l i s h i k   kategoriyasi narsa, hodisa va ularning sifatlari o’rtasidagi 
munosabatni  belgilaydi.  Kelishiklar  ishga  tushishi  uchun  kamida  ikki  so’z  munos a-
batga  kirishishi  kerak.  Kelishiklar  soni  tillarda  bir  xil  emas.  Masalan:  ingliz  tilida  - 
ikkita, olmon tilida -to’rtta, o’zbek, turk, rus tillarida - oltitadan kelishik mavjud, eston 
tilida o’n beshta, venger tilida esa yigirmatadan ortiq kelishik bor. Xitoy -tibet tillarida 
va farang tilida kelishik umuman yo’q. Bunday tillarda so’zlar o’rtasidagi munosabat 
boshqa grammatik vositalar bilan amalga oshiriladi. 
 
 
Grammatik   s o n  kategoriyasi predmetlarning sonini, birlik yoki ko’pligini ko’rsatadi. 
Son  kategoriyasi  faqat  otga  hos bo’lmay, balki sifat,olmosh va fe’llarda  ham ifoda-
lanishi  mumkin.  Barcha  tillarda  birlik  va ko’plik farqlanadi. Ayrim tillarda ikkilik soni 
ham mavjud, masalan: arab tilida. Son kategoriyasining ifodalanish usuli tillarda bir xil 
emas.  Masalan:  ko’plik o’zbek tilida “lar”qo’shimchasi orqali, ingliz tilida “s”suffiksi 
bilan, olmon tilida artikl+umlaut+qo’shimcha vositasida ifodalanadi. 
Grammatik    r  o  d    kategoriyasi  tildagi  ot  turkumiga  kiruvchi  so’zlarni  turga ajratish 
uchun  xizmat  qiladi.  Grammatik    rod    kategoriyasi  b archa  tillarga  hos  emas.  U 
ko’pchilik  xind-evropo  tillariga,  jumladan,  rus,  olmon,  farang va semit-hamit tillariga 
hosdir.  Grammatik  rod  kategoriyasi  biologik  rod  kategoriyasiga  mos  tushma sligi 
mumkin.  Grammatik  rod  ko’pchilik  tillarda  uchga  bo’linadi.  Mas alan:  Maskulinum, 
Neutrum,  Femininum.  Farang  tilida  neutrum  mavjud  emas.  Ingliz  tilida  esa  umuman 
rod kategoriyasi  yo’q.  
 
Rod kategoriyasi mavjud tillarning o’ziga hos jins ko’rsatkichlari bor.  
 
Bir so’zning o’zi turli tillarda turli grammatik rodga mansub bo’lishi mumkin. 
 
O’zbek  tilida  grammatik  rod  kategoriyasi  yo’q.  Lozim  bo’lganda  bu  ma’no 
leksik-semantik, morfologik va sintaktik usullar bilan ifoda etiladi. 
 
a). Leksik-semantik usul: 
 
o’g’il-qiz, ota-ona, tog’a-xola, erkak-ayol, amma-xola va boshqalar. 
 
b). Morfologik usul: 
 
Karim-Karima, Nodir-Nodira, Salim-Salima,   Komil-Komila, 
Shoir-Shoira, 
muallim-muallima. 
 
c). Sintaktik usul: 
 
Erkak mushuk-Urg’ochi mushuk. 

---

 
80