Tilshunoslikka kirish fanining predmeti

ONEMASIOLOGIYA  ing. onomasiology, nem. Bedeutungslehre, rus. onomatologi-
ya.  Leksikologiyaning  narsa  va  hodisalarga  nom  berish  masalalari  bilan 
shug’ullanuvchi sohasi. 
ONOMASTIKA    ing.  onomastiks,  name-study,  nem.  Onomastik, Namenkunde,  rus. 
onomatologiya. Leksikologiyaning atoqli otlarni o’rganadigan sohasi. Uning s ohalari: 
Antroponimika (kishilar ismi), toponimika (geografik nomlar), etnonimika (millat nom-
lari) ni o’rganadi. 
SEMASIOLOGIYA  ing.  semasiology,  nem.  Semasiologie,  rus.  semantika,  sema-
tologiya, signifika, ucheniye o znachenii. Tilshunoslikning so’z va iboralar ma’nosini 
va ular o’zgarishini o’rganadigan sohasi. 
 
 
 
 
MAVZUGA  OID  ASOSIY  MASALALAR  BAYONI 
 
 
Leksikologiya  tilshunoslikning  bo’limlaridan  biri  bo’lib,  tilning  lug’at  sostavini 
o’rganadi.  Leksikologiyaning  quyidagi sohalari mavjud: Semasiologiya, leks ikografi-
ya, onemasiologiya, etimologiya, fraseologiya, onemastika. 
 
Leksikologiyaning  asosiy  birligi  so’zdir.  So’z  fonetik  jihatdan  shakllangan 
butunlikdir.  So’z  urg’uga  ega.  Urg’u  so’zdagi  tovushlarni  birlashtiradi  va  nutq  ja-
rayonida bir so’zni ikkinchisidan farqlash uchun xizmat qiladi. Pauza so’zning b utun-
ligini ko’rsatish uchun xizmat qiladi. 
 
Tilshunoslikda so’zning  ma’nosini signifikat atamasi bilan, so’z anglatgan 
hodisani esa denotat atamasi bilan ifodalanadi. 
 
                So’z                                                                 Stol 
Narsa                     Tushuncha                     Stol rasmi               Tushunca  
 
 
So’z va u atagan narsa va hodisa o’rtasidagi munosabat haqida tilshuno slik 
tarixida  munozaralar  bo’lgan.  Qadimgi  yunonstonda  bu  munozaralar  natijasida  ikki 
katta oqim: anomalistlar  va      anologistlar vujudga kelgan. 
Anomalistlar  narsa  (denotat)  bilan  uning  nomi  o’rtasida  bog’lanish  bor, so’zlar a n-
glatgan  narsaning  biror  xususiyatini  hisobga  olgan  holda  paydo  bo’lgan  deb 
izohlaydilar. 
Anamalistlar  esa  bu  fikrga  qarshi  chiqib,  narsa  va  uning  nomi-so’z  o’rtasida  hech 
qanday umumiylik yo’q deb hisoblaydilar. 

---

 
84 
Hozirgi zamon tilshunosligida so’z bilan u atagan narsa va hodisa o’rtasida bevos ita 
bog’lanish yo’q deb hisoblanadi. Agar bog’lanish bo’lganda edi, ayni bir narsa har xil 
tillarda turlicha nom bilan atalmagan bo’lar edi. 
 
SO’Z  TURLI:  leksik,  grammatik,  stilistik  ma’nolarga  ega  bo’lishi  mumkin. 
So’zning leksik (lug’aviy) ma’nosi boshqa ma’nolarga qaraganda konkret va ind ivid-
ualdir.  So’zlarning  tildagi  va  nutqdagi  ma’nolarini  farqlash  zarur.  So’zlarning  aniq, 
konkret  ma’nolari  nutqda  (konteksda)  namoyon  bo’ladi.    Leksik  ma’no  to’g’ri  yoki 
ko’chma  bo’lishi  mumkin.    So’zlarning  ko’chma  ma’nosi:  istiora,  metanimiya,  snek-
doxa, funksiyadoshlik orqali ifodalanadi.  
 
Istiora  so’z  ma’nosini  kuchaytirish  uchun  xizmat  qiladi  va  ikki  narsaning 
o’xshashligi  asosida  bir  so’z  bilan  atash  tushuniladi.  Masalan:  temir  irodali  odam, 
shirin uyqu. 
 
Metonimiya  narsa  va  hodisalarning  makon  yoki  zamondagi  o’zaro  doimiy 
bog’lanishi  asosida  birining  nomini  boshqasiga  ko’chirishdir.  Agar  metafarada  bir 
predmet  bilan  ikkinchsi  o’rtasida  ma’lum  xususiyatlarga  asoslangan  o’xshashlik 
bo’lsa,  metanimiyada ikki predmet o’rtasida doimiy real  aloqaning mavjudligi sababli 
birini aytilganda, ikkinchisini tushunish imkonini beradi. 
 
Snekdoxa hodisasi metonimiyaning tarkibiy qismi bo’lib, butun orqali qismni 
yoki aksincha qism orqali butun tushuniladi. 
 
So’zlar  ma’no  munosabatlariga  ko’ra  bir-biriga  shakldosh,  ma’nodosh  va 
ma’nolari bir-biriga zid bo’lishi mumkin. Bunday so’zlarni: Sinonimlar, omonimlar, an-
tonimlar deb yuritiladi. 
 
Tildagi  barcha so’zlar tilning lug’at boyligini tashkil qiladi. Tildagi so’zlarni 
turli  qatlamlarga  ajratish  mumkin.  1.  Tematik  qatlam(ta’lim-tarbiyaga,  o’simliklarga, 
hayvonotga va boshqalar)ga oid so’zlar. 2. Jamiyat tarixiga bog’lab qatlamlarga ajrat-
ish.  3.   Boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’zlar. 
4. Ijtimoiy sheva qatlamlari. 
Tillardagi ma’lum so’zlar istemoldan chiqib, ma’lumlari esa yangi paydo bo’lib t uradi. 
Istemoldan chiqib ketgan  va chiqib ketayotgan so’zlarni tarixiy va arxaizm so’zlar deb 
yuritiladi. Istemolga yangi kirib kelgan so’zlarni esa neologizmlar deb yuritiladi. 
 
Tildagi so’zlar lug’atlarga jamlanadi. Leksikologiyaning lug’at tuzish masala-
lari bilan shug’ullanadigan sohasi  leksikografiya deb ataladi. Lug’atlarning ko’plab 
turlari mavjud. 
 
Izohli  lug’atlar. Bunday lug’atlar bir tilli bo’lib, so’z  va iboralarga shu tilda 
izoh beriladi. O’zbek tilining izohli lug’ati. Tolkoviy slovar russkogo yasika.