Tilshunoslikka kirish fanining predmeti

UNDOSHLAR  quyidagicha klassifikatsiya qilinadi: 
1. Hosil bo’lish o’rniga ko’ra:  
 
1) lab tovushlari: lab-lab, lab-tish tovushlari. 
 
2) til oldi tovushlari: tish-tish, tish, tanglay.  
 
3) til o’rta tovushlari.  
 
4) til orqa tovushlari: o’rta tanglay, orqa tanglay, chuqur tanglay tovushlari. 
 
5) kichik til tovushlari. 
 
6) bo’g’iz tovushlari. 
II. Hosil bo’lish usuliga ko’ra: 
1. sirg’aluvchi                            2. portlovchi 
3. affrikat (qorishiq)                 4. burun tovushlari 
5. yon tovushlar                        6. titroq tovushlar. 
III. Ovozning ishtirokiga ko’ra: jarangli, jarangsiz.  
 
Artikulyatsion  klassifikatsiya  hayotning  quy idagi  sohalarida  muhim 
ahamiyatga ega: 
1. Kar-saqovlarni nutqni labdan  o’qishga o’rgatishga. 
2. Filmlarni dublyaj qilishda. 
3. Sheriyatda qofiya keltirishda. 
4. Til o’rgatishda. 
5. Be’morlarning  dardini aniqlashda. 
6. Logoped faoliyatida. 
 
Tovushlar  akus tik  jihatdan  ham  klassifikatsiya  qilinadi.  Akustik  klass i-
fikatsiya  nutq  tovushlarining  belgilarini  harakterlaydi.  Bunday  klassifikatsiyaning 
quyidagi afzalliklari mavjud: 

---

 
76 
1.  Akustik  klassifikatsiya  tovushni  be’vosita  harakterlaydi,  uning  paydo  bo’lishi 
haqida ma’lumot bermaydi. 
2. Tovushga juft holatda baho beriladi, harakteristika “ ha” yoki  “yo’q” javobi b ilan 
belgilanadi. 
3.  Bu  harakteristika  faqat  mashina  yordamida  berilmasdan,  balki  kishilar  ham 
tovushlarning akustik hususiyatlarini aniqlashlari mumkin. 
4.  Akustik  klassifikatsiya  artikulyatsion  klassifikatsiya  bilan  oson  kelishadi,  mos 
tushadi. 
5. Akustik klassifikatsiya unli va undosh o’rtasidagi “devor” ni olib tashlaydi. 
6. Akustik klassifikatsiya fonema nazariyasi masalalarini hal qilishga aniqlik kiritadi. 
 
Tilshunoslikda fonema nazariyasi masalasi bilan fonologiya, fonematika yoki 
funksional  fonetika  shug’ullanadi.  Tilda  mavjud  bo’lgan  tovushlar  bir-biriga 
o’xshashligiga  qarab  guruhlarga  birlashtiriladi.  Bunday  til  tovushlari  so’zlarni  bir-
biridan farqlash yoki bir-biriga o’xshatish uchun xizmat qiladi. Agar ikki xil tovush ikki 
so’z    yoki  morfemani  bir-biridan  ajratish,  farqlash    va  bir-biridga  o’xshatish  uchun 
xizmat qilsa bunday til tovushlari ikki bir-biridan farq qiluvchi fonemalardir. 
 
Nutq  fonetik  jihatdan  frazaga,  fraza  sintagmaga,  sintagma  ritmik  guruhga, 
ritmik guruhlar esa bo’g’inlarga, bo’g’inlar esa tovushlarga bo’linadi. Fraza- jumla eng 
katta fonetik birlikma hisoblanadi. Nutqda frazalar bir-biridan pauzalar bilan ajratiladi. 
Har bir fraza ma’lum ohang bilan talaffuz qilinadi. 
 
Intonatsiya  murakkab  prosodik  hodisa  bo’lib, quyidagi tarkibiy qismlardan 
iborat. 
- nutq ohangi-ovozning pasayishi va ko’tarilishi- melaliya. 
- kuchli va kuchsiz, cho’ziq va qisqa bo’g’inlarning o’zaro almashinu vi- ritm. 
- fraza- jumla urg’usi. 
- nutq tezligi (salmoqlab yoki shoshib gapirish). 
- nutq kuchi (kuchli yoki kuchsiz nafas chiqarish, kuchli yoki kuchsiz talaffuz q ilish). 
- nutqning uzilishi - pauza: 
lingvistik, psixologik, biologik pauza. 
- nutq tembri (quvnoq, xafa, tashvishli, be’g’amlik, vaximali ...  gapirish). 
  
Ritmik  guruh  jumlaning  bir  qismi  bo’lib,  so’zlarning  bir  urg’u  atrofida 
birlashgan qismidir. Ritmik guruhning ikki turi mavjud: a) proklitika  b)entklitika. 
 
Bo’gin  bir yoki bir necha tovushdan tashkil topgan, bir nafas bilan talaffuz 
qilinadigan fonetik birlikdir. Bo’g’in ochiq, yopiq va shartli yopiq bo’lishi mu mkin. 
 
Nutq  jarayonida  tovushlar  qatorida  turli  o’zgarishlar  yuz  beradi.  Bunday 
o’zgarishlarga: assimilyatsiya, akkomodatsiya, reduksiya va boshqalar kiradi. 
Assimilyatsiya bir turdagi tovushlarning, undoshlarning bir-biriga o’xshab ketishidir. 
Masalan: fragt, zagt;  kepti, o’tti, yozipti; 
Akkomodatsiya  ikki  tur  tovushlar  o’rtasidagi  o’xshab  ketishlikdir,  yani  unli  va  u n-
doshlarning bir-biriga moslashuvidir. Masalan: tut, Kind, Kunde, kennen. 
Reduksiya  tovushlarning miqdor va sifat jihatdan o’zgarishidir. Masalan: bes uchen, 
lesen, gegangen; borib, kelib, olib, o’qib, uqib, bilan. 

---

 
77