|
ko‘ngil (ekan)ligi. Sinonimi: tosh yurak-yuragi tosh. Antonimi: ko‘ngl (i) bo‘sh; ko‘ngl(i) yumshoq-
yumshoq ko‘ngil. O‘xshashi: ba
ғ
ritosh; mehritosh... [Rahmatullaev SH. O‘zbek tilining izohli
frazeologik lu
ғ
ati. Toshkent. "O‘qituvchi", 1978, 21-bet].
So‘zlarning qanday harf bilan tugaganiga qarab alfavit tar-tibida tuzilgan lu
ғ
at chappa lu
ғ
at
deyiladi. Masalan, a harfi bilan tugagan so‘zlar quyidagicha beriladi: arfa, bola, dona, so‘na, pona,
to‘nka, shona kabi. Bunday lu
ғ
at so‘z yasalishi, morfologiya va leksikologiya bo‘yicha olib
boriladigan turli ilmiy-tadqiqotlar uchun manba boiishi mumkin.
Bulardan tashqari, chappa lu
ғ
atlar tilning fonetik qonuniyatlarini, sheqriyat sirlari (qofiya
bo‘yicha)ni o‘rganishda yordam beradi. (R.Qo‘n
ғ
urov va A.Tixonovlarning "Obratn
ғ
y slovar’
uzbekskogo yaz
ғ
ka" kitobi).
Izohli lu
ғ
atlar tuzilishiga ko‘ra ikki xil: alfavit tartibidagi lu
ғ
atlar va uya tartibidagi lu
ғ
atlar.
Birinchi turdagi lu
ғ
atlarda so‘zlar alfavit tartibida berilib izohlanadi. YUqorida ko‘rsatilgan
izohli lu
ғ
atlar mana shu tartibda tuzilgan.
Ikkinchi turdagi lu
ғ
atlarda faqat o‘zaklargina alfavit tartibida joylashtiriladi. YAsama so‘zlar
esa o‘zak maqolachasining ichida (uyasida) izohlanadi. Bunday lu
ғ
atlar bir uyada keltiril-gan
so‘zlarning ma`no va shakl jihatdan boglanishlari haqida ma`lumot beradi. Ikki til doirasidagi
tarjima lu
ғ
atlarida bir tildagi so‘z yoki so‘z birikmasi boshqa tilga tarjima qilib beriladi. Bunga
ruscha-o‘zbekcha, inglizcha-o‘zbekcha, fransuzcha-o‘zbekcha, nemischa-o‘zbekcha lu
ғ
atlar kiradi.
CHet tilini o‘rganuvchilar uchun moijallangan qisqa tarjima lu
ғ
atlari ham mavjud. Ba`zan tarjima
lu
ғ
atlari bir necha tillar doirasida bo‘ladi. Masalan, "Slovar’ naibolee upotrebitel’n
ғ
x slov
angliyskogo, nemetskogo, frantsuzskogo i russkogo yazikov" kabi.
Filologik lu
ғ
atlarga turli sohalarga oid lu
ғ
atlar ham kiradi. Bularda fan, texnika, ishlab
chiqarishning ma`lum sohasiga oid so‘z-terminlar izohlanadi. Soha lu
ғ
atlari ichida eng keng
tarqalgani terminologik lu
ғ
atlardir. Bunday lu
ғ
atlar bir tilli, ikki tilli, ko‘p tilli bo‘ladi. Bir tilli
terminologik lu
ғ
atlarda bir tilning ma`lum sohaga oid terminlari izohlanadi. Bunga
O.S.Axmanovaning
"Slovar’
lingvisticheskix
terminov"
(1966)
va
D.E.Rozental,
M.A.Telenkovalarning "Spravochnik lingvisticheskix terminov" (1972) nomli kitoblari,
H.Hasanovning
"Geografiya
terminlari
lu
ғ
ati"
(1964).
H.Homidiy,
SH.Abdullaeva,
S.Ibrohimovalarning "Adabiyotshunoslik terminlari lu
ғ
ati" (1967), Olim Usmon tahriri ostida nashr
qilin-gan "Ijtimoiy-siyosiy terminlar lu
ғ
ati" (1976) kabilarni kiritish mumkin.
Ikki tilli terminologik lu
ғ
atlarga N.T. Hotamovning "Adabiyotshunoslikdan qisqacha ruscha-
o‘zbekcha terminologik lu
ғ
at"i (1969). SH. Bayburov va N. Takanaevning "Pedagogikadan
qisqacha ruscha-o‘zbekcha terminologik lu
ғ
at"i (1963) kabilar kiradi.
Ko‘p tilli terminologik lu
ғ
atlarga A.AAsqarov va H.Zohidovlarning "Lotincha-o‘zbekcha-
ruscha normal anatomiya lu
ғ
ati" (1964) ni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
CHet so‘zlar lu
ғ
ati ham terminologik lu
ғ
atlarga o‘xshab ketadi. Bunda ham, asosan, chet
tillardan o‘zlashgan so‘zlar izohlanadi.
Lu
ғ
atlarning turi yuqoridagilari bilan cheklanmaydi. Tematik, differensial, yangi so‘zlar,
qisqartma so‘zlar, chastota, qofiya lu
ғ
atlari ham mavjud. Masalan, tematik lu
ғ
atlarda so‘zlar
ma`nolariga ko‘ra gurahlanadi. Bunday lu
ғ
atlar biror fikrni ifodalash uchun eng qulay so‘zlarni
topish imkoniyatini beradi. Bunga ingliz tili asosida tuzilgan Roje (Roget) lu
ғ
ati, Muhammad
YOqub CHingi tomonidan tuzilgan "Kelurnoma" nomli (XVIII asr) lu
ғ
atning oxirgi XV bobi misol
bo‘ladi.
Xalqning oqsib borayotgan talablarini qondirish maqsadida lu
ғ
atning yangi-yangi turlari
yaratilishi tabiiydir.
Hozirgi tilshunoslikda tezauras lu
ғ
at (grekcha thesayros - manba) yoki ideografik lu
ғ
at
tuzish masalasi ustida ish olib borilmoqda. Tezauras lu
ғ
at ma`lum so‘z bilan ma`nolari bo
ғ
lanuvchi
barcha so‘zlarni qamrab oladi.
Lu
ғ
at - so‘z xazinasi, undan o‘rinli va maqsadga muvofiq foydalanish inson bilimini
kengaytirish, lu
ғ
at boyligini oshirishda hamda fikrni to‘
ғ
ri va ravon ifodalashda muhim omildir.
30
8-ma`ruza: GRAMMATIKA
R e j a:
1.Grammatika va uning tarkibiy qismlari.
2.Grammatik ma`no va grammatik shakl.
3.Grammatik kategoriyalar va ularning ifodalanish usullari.
4.Sintetik va analitik tillar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
