2.Morfemika. So‘z yasalishining grammatika bilan bo
ғ
liqligi (morfologiyada: ayniqsa,
affiksatsiya yo‘li bilan yasalish; kategorial ko‘chish; sintaksisda: qo‘shma so‘z bilan so‘z birikmasi
orasidagi munosabat va b.) uning tabiatidagi etakchi xususiyatlaridandir. Uzak va affikslarning
analizi morfologiyada ham, so‘z yasalishida ham uchraydi, lekin bu ikki sohaning analizi-hodisaga
qanday nuqtai nazardan yondashishi—har xil, shunday bo‘lsa ham, bari bir, har ikki soha uchun
umumiy bo‘lgan hodisalar ham bor. SHunga ko‘ra, keyingi vaqtlarda bularni yoritishning yangi
sxemalari paydo bo‘ldi: dastlab morfemalariing har ikki sohaga aloqador bo‘lgan tomonlari ayrim
beriladi, bu ayrim qism morfemika deb ataladi, keyin so‘z yasalishi, undan keyin morfologiya bayon
qilinadi. Bu yangi tartib ilmiy jihatdan puxta asoslangan bo‘lib, praktik tomondan ham afzalliklarga
ega.
Morfemika so‘zning eng kichik ma`noli qismlari
haqidagi ta`-limotdir. By kichik kismlar
morfemalardir. Bu morfemalar turli ko‘rinishlarga ham ega bo‘ladi. Masalan, ishla so‘zadagi -la
elementi hayda so‘zida -da formasida kelgan (lekin hay-hayla fe`lida yana -la tusida qo‘llangan),
hozir ajralmaydigan unda so‘zida ham aslda shu -da affiksi bor (un—ovoz). Bu -la va -da
ko‘rinishlari umumiy tarzda morfema deyiladi. Buning har bir ko‘rinishi esa morf sanaladi. Demak,
morfema morflarning
yi
ғ
indisidir. Bu turli ko‘rinishdagi qismlar, morflar, bir-biriga nisbatan
allomorf sanaladi. Bu hol o‘zak morfemalarda ham uchraydi: tash-qi so‘zidagi tash elementi tish
tusida ham uchraydi (chiq so‘zining kelib chiqishini eslang: tishiq — chiq). YAna: yuvmoq —
yumoq (u ko‘ylakni yuvgan-yugan), to‘z
ғ
i-to‘zi (-
ғ
i va -i), qo‘z
ғ
a va to‘z
ғ
i (-
ғ
a va
ғ
i), to‘zidi—
to‘z
ғ
idi—to‘z
ғ
oq (to‘zi va to‘z, qo‘zi va qo‘z, qazi va qaz: qazi
ғ
an—qazgan), -gancha va -guncha
(Bu formalar keyinroq differentsiatsiyaga uchragan), kuchuk uvladi—Bo‘ri ulidi (uv va u, -la va -li).
Anglashiladiki, morfema deganimizda (o‘zak morfema ham, affiksal morfema ham), yuqoridagi
36
kabi yaqin — o‘xshash morflarning yi
ғ
indisini ko‘zda tutamiz, shu har xil ko‘rinishlarning umumiy
atalishini anglaymiz (lekin ma`lum morfologik modelga ko‘ra regulyar takrorlanadigan variantlar
morf sanalmaydi). Morfema sostaviga ko‘ra, ko‘pincha, umumlashtirib aytganda, fonemalar
kompleksidan, ba`zan bir fonemadan iborat bo‘ladi (har bir konkret ko‘rinishga nisbatan
aytganimizda morf fonemadan iborat bo‘ladi), bir qancha so‘zlarda takrorlanadi, (bir xil ma`noda),
muntazamlik xarakteriga ega bo‘ladi. Morflarning bir morfema sanalishi (-la va -da affikslarini
eslang) ularning ma`no jihatidangina emas, balki formal tomondan (material-tovush tomonidan)
ham yaqin-o‘xshash bo‘lishiga asoslanadi. Masalan, islamok va iskamoq fe`llaridagi -la va -ka
yasovchi affikslarining semantik funktsiyasi bir xil, lekin bular orasida material yaqinlik-
o‘xshashlik yo‘q, demak, bular sinonim affikslardir.
Morfemalar funktsiyasiga ko‘ra so‘z yasalishiga ham, so‘z o‘zgarishiga ham aloqador.
Affikslarning so‘z
yasovchi affikslar (derivatsion affikslar. Bunday so‘z yasash derivatologiya
deyiladi) va so‘z o‘zgartuvchilar (relyatsion affikslar) tusidagi klassifikatsiyasi shu holatga
asoslanadi. Bu hodisa so‘z yasalishi (affiksal) bilan paradigmatika orasida formal o‘xshashlik
borligini ko‘rsatadi. Masalan, temir + chi (affiks orqali so‘z yasash)—temir+-ni (affiks orqali
forma yasash: bir so‘zning formasini (keng ma`noda) hosil qilish). Ko‘rinadiki, «yasash» so‘zi har
ikki ma`noda ham, umuman, hosil qilish (bir-biridan hosil qilish) ma`nosida umumiy nom bo‘lib
qo‘llanadi. Bu so‘z: 1.uzum—uzum
Do'stlaringiz bilan baham: |