28
tamoyillari va metodikasini ishlab chiqish, leksikografiar ishini tashkil qilish, lu
ғ
at tuzish uchun
asos bo‘ladigan kartotekalar tuzish, ularni sistemalashtirish va saqlash leksikografiyaning
vazifasidir.
Lu
ғ
atlarning so‘zlar va iboralarning qo‘llanishini nazariy tadqiq etishda hamda tilga amaliy
o‘rgatishda ahamiyati katta.
Turli turdagi lu
ғ
atlar tuzish umummadaniy ahamiyatga egadir. Lu
ғ
at alfavit tartibida tuzilib,
qulay qo‘llanma sifatida xalq ommasiga bilim beradi, madaniy-oqartuv funksiya bajara-di. SHuning
uchun ham bu masalaga katta ahamiyat berilmoq-da. Maxsus nashriyotlar, leksikografik
muassasalarning tashkil etilganligini shu bilan izohlash mumkin.
Lu
ғ
at turlari, so‘zlik (lu
ғ
atdan izohlanayotgan yoki tarji-ma qilinayotgan so‘z) tarkibi,
lu
ғ
aviy maqolalar strakturasi kabi masalalar leksikografik nazariyada asosiy masala hisoblanadi.
Lu
ғ
atlar, asosan, ikki turga bo‘linadi: qomusiy (ensiklopedik) va filologik. Qomusiy lu
ғ
atlarda fan,
texnika va madani-yatning barcha sohalariga oid tushunchalar izohlanadi. Ularda tabiat hodisalari,
ijtimoiy hayotdagi voqealar, mashhur kishilar haqida ma`lumotlar beriladi.
So‘zning o‘zi haqida faqat uning kelib chiqishini ko‘rsatish bilan chegaralaniladi. SHuning
uchun bunday lu
ғ
atlar tushuncha lu
ғ
at deb yuritiladi. Odatda, bunday lu
ғ
atlarda rasmlar, karta va
sxemalar ham keltiriladi.
Qomusiy lu
ғ
atlarda so‘z va iboralar alfavit tartibida maqolaning sarlavhasi sifatida qo‘yiladi.
Qomusiy lu
ғ
atlar maqsad va vazifasiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: umumiy qomusiy (ensiklopedik) lu
ғ
at
va biror sohaning (qomusiy) lu
ғ
ati. Umumiy qomusiy lu
ғ
atlarga "Britaniya lu
ғ
ati", "O‘zbekiston
qomusi" misol bo‘ladi. Biror sohaning qomusiy lu
ғ
atlariga "Adabiyot qomusi". "Pedagogik
qomus". "Texnik qomus". "Qishloq xo‘jalik qomusi" kabilar kiradi. Qomusiy lu
ғ
at SHarqda
"Qomus",
Ғ
arbda esa "Tezaurus" deb ham yuritiladi.
Filologik lu
ғ
atlarda asosiy eqtibor so‘zga yoki so‘z birik-masiga beriladi va ular har
tomonlama izohlanadi. Bunday lu
ғ
atlar ham alfavit tartibida tuziladi va izohlanadigan so‘z yoki
so‘z birikmasi sarlavha sifatida keltiriladi.
Filologik lu
ғ
atlar ikki xil bo‘ladi: umumiy va maxsus filologik lu
ғ
atlar. Umumiy filologik
lu
ғ
atlarda hamma qo‘llaydigan so‘zlarning izohi beriladi. Bular bir tilli, ikki tilli, ko‘p tilli bo‘ladi.
Qo‘yilgan maqsadga ko‘ra bir tilli filologik lu
ғ
atlar bir qan-cha turlarga bo‘linadi. Masalan,
izohli lu
ғ
atlar, maxsus lingvistik lu
ғ
atlar: etimologik lu
ғ
at, morfem lu
ғ
at, frazeologik lu
ғ
at, sinonim
so‘zlar lu
ғ
ati, orfoepik lu
ғ
at, chappa lu
ғ
at, atoqli otlar lu
ғ
ati, joy nomlari lu
ғ
ati, mashhur
yozuvchilar asarlari lu
ғ
ati kabilar.
Masalan, izohli lu
ғ
atda so‘zlarning barcha leksik ma`nolari keng izohlanadi. Har bir so‘z
izohi kichik maqola shaklida beriladi va izohlanayotgan so‘z sarlavha qilib ko‘rsatiladi. Bunga
"O‘zbek tilining izohli lu
ғ
ati", 5 jildli, "Ingliz tilining Oksford izohli lu
ғ
ati", 17 jildli "Slovar’
sovremennogo russkogo literaturnogo yaz
ғ
ka", S.I.Ojegovning bir jildli "Slovar’ russkogo yazika"
kabilar misol bo‘ladi. Olim Usmonov va Renat Doniyorovlarning "Ruscha-internatsional so‘zlar
izohli lu
ғ
ati" shular qatoriga kiritiladi.
Sinonim so‘zlar lu
ғ
atida sinonimik qatorga kiruvchi har bir so‘zning ma`no ottenkalari,
stilistik funksiyalari bayon qilinadi. Bunga A.Hojievning "O‘zbek tili sinonimlarining izohli lu
ғ
ati"
misol bo‘ladi. etimologik lu
ғ
atlarda so‘zlarning kelib chiqishi, ularning dastlabki shakli va ma`nosi,
til taraqqiyoti davomida ularda yuz bergan o‘zgarishlar izohlanadi.
M.Fasmerning "Etimologicheskiy slovar’ russkogo yaz
ғ
ka", e.V. Sevortyanning
"Etimologicheskiy slovar’ tyurkskix yaz
ғ
kov", SH. Rahmatullaevning "O‘zbek tilining etimologik
lu
ғ
ati" ana shunday lu
ғ
atlardir.
Morfemik lu
ғ
at so‘zlarning qanday morfemalardan tuzil-ganini alfavit tartibida izohlovchi
lu
ғ
atdir. Jumladan, mukofotlanmoq so‘zi mukofot (Ian) moq morfemalaridan tuzilgan. (Qarang:
A.
Ғ
ulomov, A.N.Tixonov, R.Qo‘n
ғ
urov. O‘zbek tili morfem lu
ғ
ati. Toshkent, "O‘qituvchi", 1977).
Frazeologik lu
ғ
atda tildagi frazeologik birliklarning (iboralarning) semantik va grammatik
xususiyatlari misollar yordamida izohlanadi. Unda frazeologik omonimlar, sinonimlar va
antonimlarni yonma-yon keltirish bir frazeologik iboraning turli variantlarini berish juda foydalidir.
Misol: Ko‘ngli qattiq-qattiq ko‘ngil. Rahm-shafqati yo‘q. Varianti: toshko‘ngil; toshko‘ngilli; tosh-
