Tilshunoslik nazariyasi

Zohid ishqin desaki, qilg‘ay fosh,
Yig‘lamsinuru ko‘ziga kelmas yosh.
Istamas davr ahlidin ishqingni pinhon aylamak,
Kechalari gah ingramakdur odatim, gah singramak.
Ikki tilni qiyoslar ekan, ot yasovchi -chi, -vul; fe’l yasovchi -sh,-t,-l affikslari haqidagi fikrlari diqqatga sazovordir. O‘zbek tilini yangi so‘z yasash imkoniyati va usularini misollar asosida izohlaydi. Masalan, o‘zbek tilida shin (sh) harfi bilan chopishmoq, topishmoq kabi so‘zlar, -chi vositasida qurchi, suvchi, kuchli kabi so‘zlar, lom (l) qo‘shish bilan yasol, qabol kabi so‘zlar vujudga keladi, deydi.
Alisher Navoiy o‘zbek va fors-tojik tillarini chog‘ishtirish jarayonida o‘zbek tili tarixiy stilistikasiga xos xususiyatlarni ham bayon etadi. U tilshunoslikka doir fikr-mulohazalarini adabiyot faktlari bilan yoritadi. SHoirning har bir asarini ko‘zdan kechirsak, unda so‘zlardan ustalik bilan foydalanganligi yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Masalan, uning quyidagi ruboiysini o‘qisak, unda may, mayxona, soqiy, paymona so‘zlari bor. Ularni ruboiyda istiora sifatida qo‘llanganini ko‘ramiz:
Zohid senga huru menga jonona kerak,
Jannat senga bo‘lsin, menga mayxona kerak.
Mayxona aro soqiyu paymona kerak,
Paymona necha bo‘lsa to‘la yona kerak.
Bu ruboiyni o‘qiganda Navoiy ichkilik tarafdori ekan, degan xulosaga kelish noo‘rin. Navoiy «ma’no ahli ma’noga, suvrat ahli suvratga boqar», deydi. «Mayxona» deganda ichkilikxonani emas, haqiqat oshiqlarining vaslgohini nazarda tutgan. Ma’rifat hosil bo‘ladigan erni tushunib va uni jannatdan afzal ko‘radi. Bunda «jonona» so‘zi «hur» so‘ziga qarama-qarshi qo‘yilgan. «Hur» «havro» so‘zining ko‘pligi. Havro -sochi, qoshi, kiprigi qop-qora, ko‘zi ham tim qora va katta bo‘lgan oppoq qiz. Diniy e’tiqodga ko‘ra jannat qizlari «havro» ko‘rinishida. Jonon, jonona jonga tegishli muayyan vujud yoki shaxs degani. Bu ma’no mazkur sifatni jonga o‘xshatib, uni borliqning joni deb tasavvur qilish yoki tushuntirish natijasida vujudga keladi. Paymona- qadah, may piyolasi.
Xullas, Alisher Navoiy o‘zbek va fors-tojik tillarini qiyoslash bilan qiyosiy tilshunoslikka munosib hissa qo‘shgandir.
Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zining «Boburnoma»sida tilshunoslikka yangi nazariyani– uch oilaga kiruvchi bir necha tillarni qiyoslab o‘rganish nazariyasini yaratuvchi sifatida ko‘zga tashlanadi (4:26).
«Boburnoma»da uch oilaga kiruvchi bir necha tilni solishtirib o‘rganishning ajoyib namunasini ko‘rsatib, dunyo tilshunosligida yangi nazariyaning asoschisi sifatida maydonga keldi. CHunonchi, Hind-Evropa tillari oilasiga mansub bo‘lgan hind, fors va afg‘on, xom-som tillari oilasiga mansub arab tillarini turkiy tillar oilasiga kiruvchi o‘zbek tili bilan qiyoslab o‘rgandi.
Bobur fors-tojik tiliga xos bo‘lgan pos so‘zini izohlar ekan, sutkaning sakkizdan bir qismini, ya’ni uch soatni bildirishini, posbon so‘zi esa posdan xabar beruvchilar ekanligini izohlaydi. Darhaqiqat, -bon (-von) qo‘shimchasi asos so‘zidan anglashilgan predmet yoki ob’ektga ega shaxs nomini yasaydi. Bu qo‘shimcha asl turkiy so‘zlar tarkibida kamdan-kam uchraydi: «Hind eli kecha-kunduzni bir giri deb turlar, yana kechani to‘rt va kunduzni to‘rt qismat qilibturlar. Har qaysisi bir paxr deb turlarkim, forsida pos bo‘lgan. Ul viloyatlarda pos va posbon eshitilur edi. Bu xususiyat bila ma’lum emas edi».
Xullas, Bobur tilshunoslikda yangi nazariya yaratgan etuk tilshunos olim bo‘lgan. Bu uning tovushlar tahlili, grammatik vositalar, lahja va adabiy til munosabati, uslubiyat va so‘z ma’nolari haqidagi fikrlarida o‘z ifodasini topgan.