Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

 Tilshunoslik nazariyasi

dan ma’ruzalar to’plami

              Saloxiddin SUYUNBOYEV 

 Fikr-mulohazalar uchun: 



 [phone]                                        Sahifa | 50  

1.Affikslar bir ma’noni ifodalaydi. Flektiv tillarda bir vaqtning o‘zida affiks ikki 

ma’noni ifodalashi mumkin. 

2. Affikslar o‘zakka mexanik ravishda qo‘shilaveradi. Flektiv tillarda esa birikib 

ketadi. 

3. Turkiy tillarda prefeks yo‘q, grammatik ma’nolar affikslar orqali ifodalanadi. 

Flektiv tillarda ikkalasi ham mavjud. 

4. Turkiy tillarda ko‘makchilar ot yoki ot vazifasidagi so‘zlardan keyin keladi, 

sintaktik munosabat ifodalaydi:

 Ukam uchun oldim

. Flektiv tillarda oldin kelib, 

shu vazifani bajaradi. 

III.   Flektiv tillar.

Flektiv tillarga hind-yevropa tillari kiradi. So‘zning morfologik 

formalarining fleksiya orqali yasalishi bu tillarning asosiy xususiyatlaridir. Bu 

tillarda har bir mustaqil so‘zning dastlabki shakli ham  negiz va qo‘shimchalarga 

bo‘linadi, natijada o‘zak negiz mustaqil qo‘llanmaydi. Mas., 

rus tilida siju, 

sidish’, sidyat

 so‘zlarining o‘zak-negizi 

sid, sij

 bo‘lib, ular mustaqil 

qo‘llanmaydi. 

Flektiv tillarga so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartiruvchi funksiyani bajaradigan ichki 

fleksiya xos. Bunda o‘zak-negiz tovush almashinuvi bilan turli grammatik 

ma’nolar ifodalanadi. Mas., arab tilida: 

ktb-kataba: u yozdi, kotib: yozuvchi, 

kitob: kitob, akteb: yozmoq, maktab: idora, makaatib: idoralar, madrasa: 

maktab, madarris: maktablar 

 kabi. 

IV. Polisintetik tillar. 

Bu tillarning asosiy morfologik xususiyatlari ega, aniqlovchi, to‘ldiruvchi va 

holni ifodalab kelgan so‘zlar fe’l bilan birikib, murakkab tarkibli qo‘shma so‘z 

formasiga o‘xshash gap hosil qilishdir. Bunda gap boshida ega, oxirida kesim, 

to‘ldiruvchi, hol, aniqlovchilar esa ega bilan kesimning o‘rtasida keladi. Tillarni 

bunday tasnif qilish nihoyatda nisbiy. Ular mutloq qoidalarga bo‘ysunmaydi. 

Morfologik tasnifda so‘zlarning tuzilishi eng muhim, eng asosiy belgi qilib 

olinadi.Tillarning kelib chiqishi e’tiborga olinmaydi. Unda so‘zlarning o‘zaro 

bog‘lanishidagi so‘z, turlovchi va tuslovchi qo‘shimchalarning bor-yo‘qligi, 

ularning xususiyatlari va so‘z yasalishi tomonlari hisobga olinadi.Morfologik 

usul tillarni ikki asosiy guruhga ajratadi:1.Qo‘shimchali tillar 2.Qo‘shimchasiz 

tillar a) agglyutinativ – agglutinare – yopishtirish b) flektiv – flexio - egilmoq, 

bukilmoq. 

---