Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

 Tilshunoslik nazariyasi

dan ma’ruzalar to’plami

              Saloxiddin SUYUNBOYEV 

 Fikr-mulohazalar uchun: 



 [phone]                                        Sahifa | 42  

Boshqa hodisalar kabi til o‘zgarib, rivojlanib turuvchi kategoriyadir Til ijtimoiy 

hodisa bo‘lganligidan u ijtimoiy qonunlar, xususan, til qonunlari asosida asta 

sekin o‘zgarib boradi. Tildagi keskin o‘zgarish bir avlodga yaqqol sezilmaydi. 

Uning o‘zgarishi, rivojlanishi diaxronik aspektda tilning eski xolatini yozma 

yodgorliklar asosida hozirgi xolatiga ongli solishtirgandagina yaqqol seziladi 

kishini o‘ylantiradi. Natijada o‘zgarish sabablari qidiriladi. 

Hech bir hodisa sababsiz bo‘lmasdan vaqt o‘tishi bilan til o‘zgarib boradi. Bu 

o‘zgarishningboshqacha tus olishi rivojlanishining sabablari bo‘ladi. 

Jamiyatning hayot tarzi, geografik muhit boshqa jamoalar bilan uchrashib 

aralashuv, tafakkurning tobora takomillashib, teranlashib borishi, til struktura 

elementlarining bir biriga tahsiri til siyosati, tilga ongli munosabat tilni 

sayqallashtirishdagi say-harakatlar, tilning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Til 

o‘zgarib borish jarayonida yomonlashmaydi, organiz kabi o‘sib ulg‘ayib, 

boradi.Til faktlarimazkur fikrni tasdiqlaydi. YUqorida bayon etilganlardan 

aniqki, tilning o‘zgarishiga mahlum faktorlar sabab bo‘ladi. Bu faktorlarni 

umumlashtirgan holda 2ga ajratish muimkin. 

1.                  Tilning o‘zgarishda sabab  bo’luvchi tashqi sabablar ekstralingvistik 

faktorlar. 

2.                  Tilning o‘zgarishiga sabab bo‘ladigan ikkinchi faktorlar 

intralingvistik sabablar. 

Ulus, qabila elat millat kabi katta-kichik jamoaning hayoti tarzi. Geografik 

sharoit, turli xarakterdagi to‘qnashuvlar,tilning bir-biriga tahsiri kabilar tilning 

o‘zgarishiga olib keladigan tashqi faktorladir. Tafakkur jarayoni tejash qulaylik 

analogiya kabi qonunlarning talabi til elementlarining bir-biriga tahsiri tufayli 

sodir bo‘ladigan tildagi o‘zgarishlar,tilning rivojlanishiga  takomillashuviga, 

boshqacha tus olishiga sabab bo‘luvchi ichki faktorlardir. Shunga ehtibor berish 

zarurki, o‘zgarish boshqacha tus olishi,rivojlanishi istagan joyda hamma vaqt bir 

hilda tus olishi, rivojlanishi istagan joyda hamma vaqt bir hilda 

bo‘lavermaydi,chunki makon va zamon unda istiqomat qiluvchi inson bir hil 

tahlitda turavermaydi. Mutafakkir, tilshunos, umumiy tilshunoslikning aoschisi 

faylasuf Gumbolg‘d «tillarning har hilligi» asarida bunday jarayonlarni aniq 

ko‘rsatgan. Nega hozirgi kunda ham tillar har xil, ularning rivojlanishi 

tendensiyasi, bosib o‘tgan yili bir xil emas. Fonetik ijtemosi, lug‘at tarkibi va har 

so‘zning semantik strukturasi, grammatik qurilishdagi turli tumanlik qanday 

sabablarning oqibati, nega bag‘zi tillarning sistemasida nomutanosiblik kuchli 

bag‘zilarida u darajada emas, kabi savollar istalgan lingivistni o‘ylantiradi. 

---