Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

 Tilshunoslik nazariyasi

dan ma’ruzalar to’plami

              Saloxiddin SUYUNBOYEV 

 Fikr-mulohazalar uchun: 



 [phone]                                        Sahifa | 43  

Bunga aqli zakovati teran faylasuflar ham aniq javob berishda o‘ylanib qoliadi. 

Mazkur savol- jumboqlarga mantiqiy, psixologik va boshqa oqil vakillari ham 

o‘ta to‘g‘ri javob topa olgani yo‘q. Ana shunday yuqorida sanab o‘tilagan 

muammolar umumiy tilshunoslikda jumboq bo‘lib kelayotgan muammolardan 

biridir. Chet tilini o‘rganish, uni o‘rgatishda mutaxasis yo‘l –yo‘lakay ozmi-

ko‘pmi ushbu masalalarga duch keladi, unga javob qidiradi. Tilshunos olim 

Brendarf ham yuqoridagi savollarga to‘liq javob topa olmay sarosimaga tushadi. 

Tilning fonetik sistemasi, grammatik qurilishi lug‘at sostaviga nisbatan sekin 

o‘zgaradi, chunki, fonetik sistema, grammatik qurilishi muhim va o‘ta abstrak 

xarakterga ega. Lug‘at sostavi esa nisbatan tez o‘zgaradi. Buning sababi esa u 

borliq bilan bevosita bog‘langan va nisbatan konkret (o‘zgarish rivojlanish 

sabablari amaliy soatlarda konkret misollar, tekstlarni kuzatish orqali aniqlanadi.) 

Tilning rivojlanishini boshqarish mumkin yoki, mumkin emasligi alo‘ida masala. 

Ayrim olimlar vaqtlar kelib, tilning rivojlanishini inson o‘z qo‘liga oladi, degan 

fikrda bo‘lsa, ularning ayrimlari inson tilini boshqarib bo‘lmaydi, bu asrlar 

davomida stixiyali ravishda tuzilgan, qatg‘iy mantiqiy matematik programma 

asosida tuzilsa, sung‘iylashuvi xaqida yozadi. 

Asrlar davomida jamiyat tomonidan yaratilgan inson tilida qonun tusiga 

kirmagan stixiyali tomonlar mavjud bo‘lsa ham, ulardagi yirik o‘zgarishlar 

tasodifiy emas, balki muayyan qonunlar asosida yuz beradi. Yirik rus tilshunosi 

F.P.Filin istagan tabiiy tilning qatg‘iy mantiqiy matematik programma asosida 

emas, asrlar, ming-ming yillar davomida turli o‘zgarishlarga yuz tutib stixiyali 

ravishda tuzilganligi, unda mantiq talabiga zid tomonlar anchaligini 

aytadi.Olimning ushbu fikriga subyektiv ravishda qarab, insonlar yaratgan tilda 

qonuniyat yo‘q, nomutanosib holda tuzilgan, degan mulo‘azaga borish to‘g‘ri 

bo‘lmaydi,chunki yuqorida tilga olingan olim tilga xos umumiy qonunlar 

xususida emas, balki glottoganik jarayonda (til ijodi jarayonida) sodir bo’ladigan 

hodisalar xaqida fikr yuritadi holos. 

Mavzuga doir gapimizning boshida hech bir hodisa- voqea sababsiz bo‘lmas, 

deganimizdek tildagi o‘zgarishlar ham qonuniyat sabablar oqibatidir. 

Tilning o‘zgarib, rivojlanib borish jaroyoni inson tiliga hos bo‘lgan yirik 

qonunlar – tejash, qulaylik analogiya qonunlari negizida sodir bo‘ladi. Mazkur 

qonunlar til ichki mexanizimining barcha yaruslariga (tovush, so‘z va grammatik 

qurilishga) xos. Bu qonunlar avvallari asxan- emprik xolda tasvillangan bo‘lsa 

hozirgi zamon tilshunosligida nazorat jihatdan mukammal o‘rganilgan. O‘zbek 

tilshunosligida ham keyingi paytlarda tejash, qulaylik va analogiya qonunlari 

---