Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

 Tilshunoslik nazariyasi

dan ma’ruzalar to’plami

              Saloxiddin SUYUNBOYEV 

 Fikr-mulohazalar uchun: 



 [phone]                                        Sahifa | 39  

Finikiyalilarning alifbesi, asosan, undosh tovushlarni ifodalagan. Bu alifbe uch 

katta tarmoqqa bo‘linib ketgan: birinchisi, Aramey-Suriya tarmog‘i bo‘lib, bu 

tarmoq Sharqqa qarab tarqalgan; ikkinchisi, Janubiy Arabiston tarmog‘i bo‘lib, u 

Janubga qarab tarqalgan; uchinchisi, yunon-Yevropa tarmog‘i bo‘lib, u G‘arbga 

qarab tarqalgandir. Shu tarzda bugungi kun yozuvlari lotin, krill, hind va arab 

yozuvlari shakllangan. Lotin yozuvi 12-asrga kelib hozirgi ko‘rinishni olgan. 

Krill alifbosi 17-asrda aka-uka Krill va Mefodiylar tomonidan 

mukammallashtirilib, hozirgi shaklni olgan. 

O‘rta Osiyoda eramizdan avvalgi  6-4-asrlarda oromey yozuvi asosida xorazmiy, 

baqtriy, sug‘d, sak va massagetlar yozuvi shakllangan bo‘lib, bu bevosita Katta 

Xorazm, Baqtriya, So‘g‘iyona kabi  ilk davlatlarning, saklar, massagetlar 

birlashmalarining   paydo bo ‘lishi bilan bog‘liqdir. Eramizning 6-7 asrlarida turk 

hoqonligi tashkil topib, bu hoqonlikning yozuvi –  turk-run yozuvi shakllandi. 

Turk-run  yozuviga oid yodgorliklar dastlab Urxun-Yenisey daryolari bo‘yidan 

topilgani sababli, bu yozuv  Urxun-Yenisey yozuvlari deb ataldi.  Bu yozuv 10-

asrgacha turkiy xalqlar orasida qo‘llanildi. Bugungu kunda bu yozuvda yozilgan 

yetti yuzga yaqin namunalari mavjud. Eramizning 7-asrlaridan to 15 asrgacha 

bizning o‘lkada uyg‘ur yozuvi qo‘llanildi. Bu yozuv sug‘d yozuvi asosida 

shakllangan bo‘lib, arab yozuvi bilan bir davrda teng iste’molda bo‘lgan 

yozuvdir. O‘lkamizda eng ko‘p qo‘llanilgan yozuv arab yozuvi bo‘lib, 8-asrdan 

to 1926-yilga qadar qo‘llanilgan. 1929-yildan 1940 yilga qadar lotin yozuvi va 

1940- yildan krill yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga o‘tilgan. 1993-yili 2- 

sentabrda lotin yozuviga asoslangan o‘zbek yozuviga o‘tilgan. Bu yozuvda 

dastlab o‘ttiz bitta harf va bir tutuq belgisi bo‘lib, 1995-yili 5-6-mayda yozuvga 

o‘zgartirishlar kiritilib, 26 harf, 3 ta harfiy birikma va bir tutuq belgisiga 

almashtirilgan.