Tilshunoslik nazariyasi dan ma’ruzalar to’plami Saloxiddin suyunboyev

 Tilshunoslik nazariyasi

dan ma’ruzalar to’plami

              Saloxiddin SUYUNBOYEV 

 Fikr-mulohazalar uchun: 



 [phone]                                        Sahifa | 41  

  

19-asrning o‘rtalarida tilning irvojlanishi masalisida biologik nazariya oldinga 

surilib tildagi o‘zgarishlar o‘simlik va hayvonot dunyosiga xos o‘zgarishlarga 

o‘xshatildi. Bunday qarash ham o‘z vaqtida katta ehtirozlarga uchraydi. Til 

ijtimoiy hodisa bo‘lganligi o‘zi mazkur nuqtaining nazariyaning noto‘g‘ri 

ekanligini isbotlab qo‘ydi. 

19-asrning o‘rtalarida vujudga kelgan psixologik individualizm yo‘nalishi 

biologik nazariyaga qarshi chiqib, tilning rivojlanishda umumiy qonuniyatlar 

mavjudligini inkor qila boshladi. Psixoindividualistlar tilning inson 

kollektivining barchasiga xos ijtimoiylik xususiyatini tan olmay, til har bir 

individning ruhiy faoliyatini ifodalovchi hodisa deb tahkidlab,uning o‘zgarib ana 

shu «alo‘ida shaxs tili» ning o‘zgarishiga ehtiborni qaratish zarur degan fikrda 

bo‘lganlar. Bunday qarashning ham subhektiv ekanligi ko‘pchilik tilshunos 

olimlar tomonidan tanqid qilindi, chunki ijtimoiy moxiyatga ega bo‘lib, har bir 

shaxsning o‘ziga alo‘ia tili bo‘lishi mutlaqo mumkin emas. 

19-asrning oxirlarida oldinga surilgan yana bir nazariya oldinga avlodning tilini 

keyingi avlod tiliga o‘zgarishlar kiritib borishi nazariyasidir. Ushbu nazariya 

tarafdorlari fikricha, keyingi avlod avvalgi avlodning til xususiyatlarini to‘liq 

saqlab qola olmadi degan fikrni olg‘a surdilar. Bunday qarashda til o‘zgarishida 

jamiyat tarixining tahsiri hisobga olinmay, avlodlarning tahsiri 

absolyutlashtiriladi. Hozirgi zamon tilshunoslarining ayrimlari tilning rivojlanishi 

xaqidagi bir qator obhektiv qarashlardan voz kechib, uning rivojlanishi, 

o‘zgarishini oddiy shartli belgilar sistemasining rivojlanib borishiga 

o‘xshatida,chunki ular tilning tabiati,mo‘iyatini kishilik jamiyatida mavjud 

bo‘lgan har xil oddiy belgilardan keskin farqi mavjuligini tan olmaydilar. 

Tilning o‘zgarish surhati (til asta –sekin emas, birdaniga keskin va tez o‘zgarish 

mumkin degan qarash) jamiyat taraqqiyoti bosqichlarining almashinuvi asosida 

o‘zgarib,rivojlanib boradi, degan o‘zini mutloqo oqlamaydigan nazariyalar yo‘q 

emas. Bunday qarashlar sovetlar davrimda ijod qilagan N.L. Marr tomonidan 

majburan tilshunoslikka singdirishga harakat qilingan, shunday qilib yuqorida 

zikr qilingan barcha nazariyalar tilning rivojlanishiga bir so‘zga qarab, uning 

rivojlanib, o‘zgarib borish va har xil faktorlar majmui—tashqi va ichki 

(ekstrolingvistik va introlingvistik) tahsirlarning yig‘indisiga bog‘liq ekanligi 

nazardan chetda qoladi. 

Tilning rivojlanish masalasiga obhektiv qarab, undagi qonunlarga suyangan 

holda quydagi fikrlarni bayon qilish mumkin. 

---