Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

Nazoratsavollari:
1.Tilningjamiyatdagio‘rniva vazifasi haqida tushuncha.
2.Tilning sistemalik xarakteri va strukturasi orasidagi munosabat.
3.Tilning belgilik xususiyati va uning nutq jarayonidagi in’ikosi.
Til belgisi va uning o‘ziga xos sifatlari.
4.Matn tarkibida so‘zning lug‘aviy (leksik) va grammatik ma’nolarini farqlash tamoyillari.
5.Ferdinand de Sossyurning “til va nutq” dixotomiyasi haqidagi ta’limoti haqida tushuncha.
6.Til birliklarining mavhum va ko‘p ma’noli xarakteri, nutq birliklarining esa konkret va yakka ma’nolik xususiyati.
7.Lisoniy va nutqiy ortiqchalikning umumiy hamda farqli belgilari.


Adabiyotlar
1. Yo‘ldoshevM. Badiiymatnninglisoniytaxlili. - Toshkent: Alisher
NavoiynomidagiO‘zbekistanMilliykutubxonasinashriyoti, 2010.
2. Kurbanova M. Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. - Toshkent: Universitet,
2014.
3. YuldoshevM. Badiiymatnlingvopoetikasi. - Toshkent: Fan, 2008.
4. Mamajonov.A. Tekstlingvistikasi. - Toshkent, 1989.
5.MamajonovA, AbdupattoevM. Matnnazariyasi. Farg‘ona 2016.


4-Ma`ruzaMatn va uning nazariy muammolari (4 soat)
Reja:
1.Matn muammolarini o`rganishning dolzarbligi.
2.Matn tilshunosligining nazariy asoslari.
3.Matn va uning birliklari bo`yicha turlicha qarashlar tavsifi.
Tayanch atamalar: nutqning konkretligi, til unsurlarining me’yoridan ortiq qo‘llanilishi, ortiqchalik tilning yutug‘i, ortiqchalik tilning nuqsoni, avtonom monema, funksional monema, qaram (tobe) monema, yarim funksional va superfunksional monemalar, tilning voqelikka munosabati, nutqning voqelikka munosabati, murakkab sintaktik qurilma, abzats
.An’anaviytushunishvaizohlashda “gap” nutqningyirikbirligihisoblanaredi. Lekinhozirgizamontilshunosligidagiso‘nggiizlanishlargapdoirasidantashqarida, gapdanyiriknutqiysintaktikbutunliklarmavjudliginiisbotetdi. Bundaynutqko‘rinishiningmavjudligitilshunoslaroldigaqatormuammolarnianiqlashmasalasiniko‘ndalangqilibqo‘ydi.
Hozirgivaqtdanutqbirliklariningkichiksintaksisdoirasidankattasintaksisdoirasigao‘tishqonuniyatlaritadqiqetilmoqda²⁴. Enditilshunosolimlardiqqatinutqningengyirikbirliklari – grammatikjihatdanmustaqilshakllanganbirnecha (soddayokiqo‘shma) gaplarbirikmasidantashkiltopgansupersintaktikbutunliklar, abzatshamdato‘liqshakllanganmatnnazariyasinio‘rganishgaqaratilmoqda. Bumasalalarnio‘rganish, tadqiqetish, ayniqsa, XXasrning 70-yillaridanboshlabrusvag‘arbtilshunosligidakuchayibketdi. Ma’lumkuzatishlardanso‘nggrammatikjihatdanshakllangangaplarningo‘zarobirikuvidantashkiltopgansintaktikbutunliklarmatndebataladiganbo‘ldi.
Matno‘zigaxosmurakkabstrukturagaegabo‘lgannutqningengyirikbirligidir. So‘nggiyillardayaratilganishlardamatntushunchasiostidakattabirasarningayrimqismlari, qisqahikoyalar, ayrimmaqolalar, ishqog‘ozlariturlarikabilarto‘laligichamatndebnomlanaboshlandi.
CHetelvarustilshunosligidamatnmuammolaribo‘yichadiqqatgasazovorishlarqilingan: dissertatsiyalaryoqlangan, monografiktadqiqotlare’lonqilingan²⁵.
Dialektikabirhodisabirnechamohiyatlarmajmuasiningifodasisifatidareallashuviyokibirmohiyatturliko‘rinishlarnio‘zichigaolishimumkin, debta’limberadi. Buqonuniyatmatnqurilishidahamkuzatiladi. YA’nibirmatnturiningshakllanishjarayonidabirnechaxilleksik-grammatik, semantik-stilistikxususiyatlarifodaetiladi. Buholatnutqhodisalariningmohiyattomonidanbir-birigabog‘liqaloqadorholdanamoyonbo‘lishidankelibchiqadi.

Matntarkibigakiruvchinisbiymustaqilgaplar – komponentlarmazmunanumumiybirtemaniifodalashuchunxizmatqiladi. SHutemamatnkomponentlariyordamidahartomonlamayoritiladi. Anashuumumiytemamatnningmazmuniyyadrosihisoblanadi. Birmazmuniyyadroningyanaboshqabirmazmuniyyadrobilanbog‘lanishi-aloqagakirishibilanmakromatnlarhosilqilinadi. Natijadaasarningbirqismiyokito‘labirasaryaratiladi.
Buasarmakromatnbirnechamazmuniyyadrolar, ularreallashtiruvchiyiriksintaktikbutunliklar, abzatslardaniboratbo‘ladi.
Insonalohidaolinganso‘zlarbilanemas, gaplarvamatnyordamidaaloqagakirishadi. SHuninguchunhamkommunikativfunksiyabajarishdarajasijihatdanmatnbirinchio‘rindaturadi. Matntilbirliklariyig‘indisiningharakatdagiko‘rinishidir.
Matnningengkichikbirligigapdir. Matnnazariyasigapningaktualbo‘linishimuammosibilanchambarchasbog‘liqdir²⁶. Matndahamgapgaxosaktualbo‘linishkuzatiladi. Matntemasi-nutqpredmeti, matnremasiesatemaningnimadaniboratekanligidir. Matnningaktualbo‘linishidagapiruvchiyokiyozuvchiningstrategiyasi, maqsadimuhimrolo‘ynaydi.
Demak, matnsemantik-sintaktik-stilistikbutunlikbo‘lib, o‘zigaxosmurakkabstrukturagaega. Matnstrukturasitarkibigakiruvchikomponentlarbirliklarquyidagilar:
a) gap – soddayokiqo‘shmagaplar, ularningmurakkablashganiko‘rinishlari;
b) supersintaktikbutunliklar;
s) abzats;
d)period.
Matnkomponentlariningharbirmustaqilko‘rinishi (masalan, periodyokiabzats) alohidatekshirishob’ektihisoblanadi.
Matnlingvistikasiengavvalo, gaplarorasidagialoqalarni, ularningabzatsbilanmunosabatikabimasalalarnio‘rganadi²⁷.
Supersintaktikbutunliklarvaabzatsmatnlingvistikasiningbir-biridanqatorbelgilaribilanalohidaajralibturuvchibirliklaridir. Lekinba’zan (asosanilmiynutqda) SSBvaabzatsnibir-biridanfarqlashdabirozqiyinchiliklartug‘ilibqolishihammumkin. SHuninguchunhambizbuo‘rindaSSBvaabzatshaqidato‘xtalibo‘tishnilozimtopdik.
G‘arbvarustilshunosligidaabzatsmasalasibo‘yichako‘pishlarqilinganvauniyanadamukammalroqtadqiqetishdavometmoqda. Buishlardaabzatsstilistikplandagimurakkabkompozitsion-kommunikativbirliksifatidatalqinetilgan²⁸.
Abzatsturkologiyada, jumladan, o‘zbektilshunosligidamaxsuso‘rganilmagan, lekinmatnlingvistikasigabag‘ishlanganba’zitadqiqotishlaridabuhaqdaumumiyma’lumotolishmumkin. Jumladan, tadqiqotchiM.Hakimovo‘ziningnomzodlikdissertatsiyasidaabzatsniilmiymatnningasosiybirligisifatidabaholaydivaungaxosasosiybelgilarniko‘rsatibo‘tadi²⁹.
Abzatsuslubiy-kompozitsionbirlikdir. U (maxsusshaklgaegabo‘lgan) tilbirligiemas³⁰ - debyozadiO.I.Moskalskaya.
AbzatsvaSSBniikkihodisasifatidafarqlashlozimligihaqidaM.L.Losevahamto‘xtalib, shundaydeydi: “AbzatsvaSSBalohida-alohidatekshiruvob’ektlaridir. Abzatsmaxsussemantikvasintaktikbirliksifatidamavjudemas”³¹. Haqiqatanhamabzatssoddayokimurakkabgrammatikqurilishgaegabo‘lganharqandaysintaktikqurilmadan (birlikdan) iboratbo‘lishimumkin, chunkiumaxsusgrammatikko‘rsatkichasosidashakllanuvchihodisaemas. SSBesama’lumbirsemantik-grammatikqonuniyatlarasosida, maxsusaloqavositalariyordamidashakllanuvchisintaktikbutunlikdir. Bundaybutunliktarkibiengkamidaikkitanisbiymustaqilgapbirikmasi (gaplarguruhi)daniboratbo‘lishishart. Ko‘rinadiki, SSBuslubiy-sintaktikhodisasifatidamavjudbo‘lib, lingvistikkategoriyagamansubdir.
a)supersintaktikbutunlikbirabzatsgatengbo‘lganholat:
Enamningfikri-yodiqishloqdaedi. Peshayvonlarningustunlarioqaribketganuyimiz, bog‘imizvaqo‘shnimizCHinnimomoga “kelgunimizchasog‘ibsutiniichibturasiz”, debtashlabkelgansigirimiznieslayveribeslariketdi. Kunbo‘yio‘zichag‘ing‘illabqishloqqaqaytishrejalarinituzar, ertalabkinonushtayokikechkiovqatdanso‘nggigurunglardagapnishumavzugaburadilar.
(N.Qobul)
b) supersintaktikbutunlikikkiabzatsdantashkiltopgan: