Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

Adabiyotlar
1. Yo‘ldoshevM. Badiiymatnninglisoniytaxlili. - Toshkent: Alisher
NavoiynomidagiO‘zbekistanMilliykutubxonasinashriyoti, 2010.
2. Kurbanova M. Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. - Toshkent: Universitet,
2014.
3. YuldoshevM. Badiiymatnlingvopoetikasi. - Toshkent: Fan, 2008.
4. Mamajonov.A. Tekstlingvistikasi. - Toshkent, 1989.
5.MamajonovA, AbdupattoevM. Matnnazariyasi. Farg‘ona 2016.
3-Ma`ruzaMatn va uning til sistemasidagi o‘rni (4 soat)
Reja:
1Tilningjamiyatdagio‘rniva vazifasi, sistemalik xarakteri va strukturasi orasidagi munosabati. uning nutq jarayonidagi in’ikosi, o‘ziga xossifatlari. Matn tarkibida so‘zning lug‘aviy (leksik) va grammatik ma’nolarini farqlash tamoyillari.
2. Ferdinand de Sossyurning “til va nutq” dixotomiyasi haqidagi ta’limoti haqida tushuncha.
3. Nutqning shakllanishida so‘zlovchi til birliklarining tejalishi masalasiga Lisoniy va nutqiy ortiqchalikning umumiy hamda farqli belgilari. til birliklarining nutqqa ko‘chirilishida turli xil morfologik vositalar ishtirok etishi va bunday vositalarni A. Martine “monema” termini orqali izohlashi.
4.Til birliklarining mavhum va ko‘p ma’noli xarakteri, nutq birliklarining esa konkret va yakka ma’nolik xususiyati.
Tayanch atamalar: Sistema, belgi, ifodalovchi, ifodalanuvchi, narsaning nomi, tushuncha, tilning virtualligi, nutqning konkretligi, til unsurlarining me’yoridan ortiq qo‘llanilishi, ortiqchalik tilning yutug‘i, ortiqchalik tilning nuqsoni, avtonom monema, funksional monema, qaram (tobe) monema, yarim funksional va superfunksional monemalar, tilning voqelikka munosabati, nutqning voqelikka munosabati, murakkab sintaktik qurilma, abzas.
Tilshunosolimlaruzoqvaqttilningayrimolinganalohidabirliklari – tovush, so‘z, so‘zbirikmasivagapturlarinio‘rganishbilanchegaralanadilar.
An’anaviytushunishvaizohlashda “gap” nutqningyirikbirligihisoblanaredi. Lekinhozirgizamontilshunosligidagiso‘nggiizlanishlargapdoirasidantashqarida, gapdanyiriknutqiysintaktikbutunliklarmavjudliginiisbotetdi. Bundaynutqko‘rinishiningmavjudligitilshunoslaroldigaqatormuammolarnianiqlashmasalasiniko‘ndalangqilibqo‘ydi.
Hozirgivaqtdanutqbirliklariningkichiksintaksisdoirasidankattasintaksisdoirasigao‘tishqonuniyatlaritadqiqetilmoqda²⁰. Enditilshunosolimlardiqqatinutqningengyirikbirliklari – grammatikjihatdanmustaqilshakllanganbirnecha (soddayokiqo‘shma) gaplarbirikmasidantashkiltopgansupersintaktikbutunliklar, abzatshamdato‘liqshakllanganmatnnazariyasinio‘rganishgaqaratilmoqda. Bumasalalarnio‘rganish, tadqiqetish, ayniqsa, XXasrning 70-yillaridanboshlabrusvag‘arbtilshunosligidakuchayibketdi. Ma’lumkuzatishlardanso‘nggrammatikjihatdanshakllangangaplarningo‘zarobirikuvidantashkiltopgansintaktikbutunliklarmatndebataladiganbo‘ldi.
Matno‘zigaxosmurakkabstrukturagaegabo‘lgannutqningengyirikbirligidir. So‘nggiyillardayaratilganishlardamatntushunchasiostidakattabirasarningayrimqismlari, qisqahikoyalar, ayrimmaqolalar, ishqog‘ozlariturlarikabilarto‘laligichamatndebnomlanaboshlandi.
CHetelvarustilshunosligidamatnmuammolaribo‘yichadiqqatgasazovorishlarqilingan: dissertatsiyalaryoqlangan, monografiktadqiqotlare’lonqilingan²¹.
Dialektikabirhodisabirnechamohiyatlarmajmuasiningifodasisifatidareallashuviyokibirmohiyatturliko‘rinishlarnio‘zichigaolishimumkin, debta’limberadi. Buqonuniyatmatnqurilishidahamkuzatiladi. YA’nibirmatnturiningshakllanishjarayonidabirnechaxilleksik-grammatik, semantik-stilistikxususiyatlarifodaetiladi. Buholatnutqhodisalariningmohiyattomonidanbir-birigabog‘liqaloqadorholdanamoyonbo‘lishidankelibchiqadi.

Matntarkibigakiruvchinisbiymustaqilgaplar – komponentlarmazmunanumumiybirtemaniifodalashuchunxizmatqiladi. SHutemamatnkomponentlariyordamidahartomonlamayoritiladi. Anashuumumiytemamatnningmazmuniyyadrosihisoblanadi. Birmazmuniyyadroningyanaboshqabirmazmuniyyadrobilanbog‘lanishi-aloqagakirishibilanmakromatnlarhosilqilinadi. Natijadaasarningbirqismiyokito‘labirasaryaratiladi.
Buasarmakromatnbirnechamazmuniyyadrolar, ularreallashtiruvchiyiriksintaktikbutunliklar, abzatslardaniboratbo‘ladi.
Insonalohidaolinganso‘zlarbilanemas, gaplarvamatnyordamidaaloqagakirishadi. SHuninguchunhamkommunikativfunksiyabajarishdarajasijihatdanmatnbirinchio‘rindaturadi. Matntilbirliklariyig‘indisiningharakatdagiko‘rinishidir.
Matnningengkichikbirligigapdir. Matnnazariyasigapningaktualbo‘linishimuammosibilanchambarchasbog‘liqdir²². Matndahamgapgaxosaktualbo‘linishkuzatiladi. Matntemasi-nutqpredmeti, matnremasiesatemaningnimadaniboratekanligidir. Matnningaktualbo‘linishidagapiruvchiyokiyozuvchiningstrategiyasi, maqsadimuhimrolo‘ynaydi.
Demak, matnsemantik-sintaktik-stilistikbutunlikbo‘lib, o‘zigaxosmurakkabstrukturagaega. Matnstrukturasitarkibigakiruvchikomponentlarbirliklarquyidagilar:
a) gap – soddayokiqo‘shmagaplar, ularningmurakkablashganiko‘rinishlari;
b) supersintaktikbutunliklar;
s) abzats;
d)period.
Matnkomponentlariningharbirmustaqilko‘rinishi (masalan, periodyokiabzats) alohidatekshirishob’ektihisoblanadi.
Matnlingvistikasiengavvalo, gaplarorasidagialoqalarni, ularningabzatsbilanmunosabatikabimasalalarnio‘rganadi²³.
Sintaksisningo‘rganuvchiob’ektlarisifatidamatnbirinchiplanda, gap (jumla) ikkinchiplanda, so‘zbirikmasiesauchinchiplandaturadi.