|
Adabiyotlar
1. Yo‘ldoshevM. Badiiymatnninglisoniytaxlili. - Toshkent: Alisher
NavoiynomidagiO‘zbekistanMilliykutubxonasinashriyoti, 2010.
2. Kurbanova M. Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. - Toshkent: Universitet,
2014.
3. YuldoshevM. Badiiymatnlingvopoetikasi. - Toshkent: Fan, 2008.
4. Mamajonov.A. Tekstlingvistikasi. - Toshkent, 1989.
5.MamajonovA, AbdupattoevM. Matnnazariyasi. Farg‘ona 2016.
8-Ma`ruzaMatn komponentlariaro semantik va grammatik munosabatlar (4 soat)
Reja:
1. Matnda ifodalanadigan to‘g‘ridan-to‘g‘ri va radikal semantik munosabatlar haqida tushuncha.
2. Matnda grammatik aloqaning o`ziga xosligi.
3. Mantiq va til kategoriyalarining o‘zaro aloqasi hamda farqli tomonlari va o‘zbekcha matnlarning sintaktik va pragmatik tahlili haqida.
Tayanch atamalar:Matn va uning xarakterli belgilari, matn – nutq maxsuli sifatida, matndagi semantik munosabat, radikal semantik munosabat, bevosita semantik munosabat, bog‘lanishli nutq, matn komponentlarining pragmatik munosabati, “grammatik gap” va “mantiqiy hukm”, abzats makromatn komponenti sifatida.
Matnkomponentlari (grammatikjihatdanmustaqilshakllangangaplar) o‘rtasidamustahkamsemantik-grammatikaloqamavjud. Bualoqabirorgapnitashkiletuvchibo‘laklarningo‘zaroaloqasidanfarqqilganiholda, o‘zigaxosxususiyatlargaega. Semantik-grammatikaloqaningbuturiqo‘shmagapqismlariorasidagimazmuniyvasintagmatikmunosabatgao‘xshabketadi, lekinmurakkabholatdanamoyonbo‘ladi.
Ma’lumki, qo‘shmagapkomponentlariorasidabiriktirish, qiyoslash, zidlash, sabab-natija, shart-payt, o‘xshatish, izohlashkabimazmuniymunosabatlarifodalanadi. Bumunosabatlarqo‘shmagapningmavjuduchturi: bog‘lovchisiz, bog‘langanvaergashgapliqo‘shmagaplardakomponentlarnio‘zarobiriktiruvchisintaktikaloqavositalari: intonatsiyabog‘lovchilar, bog‘lovchivazifasidagiso‘zlar, gapbo‘laklaritarkibi, olmoshlar, ayrimso‘zlarningtakrorlanishi, umumiyikkinchidarajalibo‘laklar, kesimlarningzamonmunosabatiorqaliyuzagachiqadi. Qo‘shmagaplardasemantik-grammatikaloqapredikativbirliklarorasidao‘rnatiladi. Matnlardaesabundayaloqabirbutunsoddayokiqo‘shmagaplaro‘rtasidayuzagachiqib, uningsemantikvastrukturalyaxlitliginita’minlaydi. Natijadamatnnitashkiletuvchinisbiymustaqilgaplarorasidazanjirlimazmuniyaloqao‘rnatiladi.
Matnlardagapgaxosbelgilarbilanbirga, alohidao‘zigaxosxususiyatlarhamkuzatiladi. Uningkomponentlariorasidagialoqalartekshirilganda, shuniko‘rishmumkinki, matnnitashkiletuvchimustaqilgaplarfaqatodatdagisintaktikaloqavositalari – bog‘lovchilar, bog‘lovchivazifasidagiso‘zlaryordamidaginaemas, balkiboshqaturdagisintaktikaloqavositalari (masalan, olmoshlar, sinonimlar) orqalihambog‘lanishimumkin.
Matngapganisbatanto‘liqtugallangannutqko‘rinishihisoblanganiuchun, uo‘zidama’lumotlarnimujassametadi, gapdaesaanashuma’lumotlardanbittasiifodalanganbo‘ladi.
Harqandayso‘zlarnibiriktiribso‘zbirikmasiyokigaphosilqilibbo‘lmaganidek, harqandaygaplarnibiriktirib, matnhosilqilibbo‘lmaydi. Matndagaplaro‘zaromazmuniyaloqagakirishganbo‘lishi, kichikbirmavzubirgapdoirasidaemas, birnechagaplarorqaliyoritilishishart:
Timqoraosmonningsharqtomoniyorishaboshladi, YUlduzlar
birin-ketinso‘nib, quyosho‘zyotog‘idanastaboshko‘tardi. Tevarak-atrofuningzarrinnurlarigaburkandi. Olamqushlarningshodonqo‘shiqlari – “chug‘ur-chug‘ur”larigato‘ldi. Quvonchvatashvishlargato‘layangikunboshlandi.
YUqoridakeltirilgannutqparchasibirbutunsintaktikkonstruksiyasifatidabittabutunlik-matnnitashkiletadi. Busintaktikkonstruksiyabeshtanisbiymustaqilgapdan-to‘rttasoddavabittaqo‘shmagapdaniborat. Bugaplaro‘zarohamgrammatik, hammazmuniyjihatdanbog‘langaniholda, yagonabirmavzu“Tongpayti”niyoritishgaxizmatqilgan. Matnkomponentlarihisoblangannisbiymustaqilgaplarorasidagisemantik-grammatikbog‘liqlikquyidagichayuzagachiqqan: birinchigapbilanikkinchi, uchinchi, to‘rtinchivabeshinchigaplarorasidaharakatvaholatningma’lumbirpaytbilanaloqadorligi, ikkinchivauchinchigaplarorasidasabab-natijamunosabati, uchinchivato‘rtinchigaplarorasidabiriktiruvmunosabati, to‘rtinchivabeshinchigaplarorasidaesaizohlashmunosabatikuzatiladi. Gaplarorasidagisintaktikaloqakesimlarningbirxilzamonshaklivamazmunida (o‘tganzamonfe’liorqali) ifodalanishidako‘zgatashlanadi. Anashundaytarzdabirkichikmavzuniyorituvchigaplarguruhi – matnlarshakllanadi.
Nutqjarayonidakommunikatsiyamexanizminingyirikvositalari –o‘zarosemantikvagrammatikaloqadorlikdayashovchinisbiymustaqilgaplarguruhishakllanadi. Bundaygaplarguruhimazmuniyketma-ketlikqonuniyatiasosidayiriksintaktikbirlikhisoblanganmatnnishakllantiradi. Matnningsintaktikkonstruksiyasifatidareallashuviningo‘zqonuniyatlarimavjud. Buqonuniyatlarmatnnihamshakliy (tuzilish) jihatidanhamsemantikbelgilarijihatdano‘zigaxosliginiko‘rsatibturadi.
Matn – sintaksisningtekshiruvob’ekti. Sintaktikhodisasifatidamatnmaxsusleksik-grammatikvaumumiymazmunitalabibilanbirikkanbirdanortiqnisbiymustaqilgapturlariningyig‘indisidaniborat. Matno‘zigaxosmurakkabsintaktikstrukturagaegabo‘lgannutqningengyirikifodasidir.
Matntilvanutqsintaktiksathiningengyuqori,oliyyirikbirligidir, deydiO.Moskalskaya, utilbelgilarsistemasiningbirqismidir, utilvanutqbirliklariichidaengmustaqilidir47. Haqiqatanhamnutqbirliklariningboshqako‘rinishlarimatnganisbatansintaktikjihatdano‘zmustaqilliginiyo‘qotadi.
T.M.Nikolaevaningta’kidlashicha, matnformaljihatdano‘zarobog‘liqbo‘lgannutqko‘rinishiginaemas, balkibirbutunmazmuniyyaxlitlikhamdir48.
Do'stlaringiz bilan baham: |
