Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»



Download 0,83 Mb.
bet2/70
Sana16.03.2022
Hajmi0,83 Mb.
#497610
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   70
Bog'liq
MAJMUA HAKIMOV матн тилшунослиги (1)

4.4

TESTLAR




4.5

BAHOLASH MEZONI




O’QUV MATERIALLARI
MA`RUZA MATNLARI
( 1-semestr )
1-Ma`ruza: Matn tilshunosligining o‘rganilishi, shakllanish bosqichlari(2 soat)
Reja:
1.Matn tilshunosligining o‘rganilishi
2.Matnshunoslik fani va uning o‘rganish ob’ekti
3.Matnshunoslik fanining maqsadi va vazifasi.


Tayanch so‘z va iboralar: magistr, matn, komponentlar, abzats, diskurs, supersintaktik butunlik (SSB), murakkab sintaktik qurilma (MSQ), nutq derivasiyasi, “derivat”, “operand”, “operator” va “hosila”, mikro va makromatn ,deyktik ibora va h.
Filologiktushunchasifatida«matnshunoslik»atamasio‘zbektilidaikkixilma’nodaqo‘llanadi:

  1. Ma’lumbirmatnningtanqidiynusxasiniyaratishmazmuninibildiradi.

  2. Matn (tekst)galingvistiktadqiqotob’ektisifatidaqaraluvchinutqningengyirikbirligi – birmikromavzuniyoritishuchunxizmatqiladigannisbiymustaqilgaplarguruhi ( gaplarbirikmasi – yig‘indisi ) ma’nosinianglatadi.

“O‘zbektiliningizohlilug‘ati”da “matn” atamasiquyidagichaizohlanadi:
Matnatamasi (arabcha) elka, nutqningyozuvdagiifodasi – (tekst);
YOzuvdayokibosmaholdashakllantirilganmualliflikasariyokihujjat1.
YUqoridaberilganharikkalata’rifdaham “matn” tushunchasio‘ziningto‘liqta’rifiniolmagan. Matnnutqningengyirikbirligihisoblanib, kattasintaksis ( bolshoysintaksis)ningo‘rganishob’ektidir.
Turkologiyada, jumladan, tatartilshunosligidamatnshunoslikbo‘yichadastlabkikuzatishlarM.Z.Zakievishlaridako‘zgatashlanadi2.
Matnningkommunikativvazifasi, kompozitsionqurilishi, unitashkiletuvchiqismlarningstruktural-semantikhamdastilistikxususiyatlarikabimasalalarXXasrning 80-yillaridanboshlabo‘zbektilshunosolimlariningdiqqatinijalbetibkelmoqda.
Matnnazariyasihaqidagifikrnio‘zbektilshunosligidabirinchibo‘lib, akademikG‘.Abdurahmonovo‘rtagatashlagan. Olim 1980 yildaToshkentdao‘tkazilganButunittifoqturkiyshunoslarninganjumanidashumavzudama’ruzaqildi.
Matnhaqidagiba’ziumumiyfikrlarniA.G‘ulomovvaM.Asqarovahamkorligidanashrqilingan “Hozirgio‘zbekadabiytili” darsligidano‘qishmumkin( Toshkent, 1987, 7- bet).
O‘zbektilisintaksisigaoidturliadabiyotlardanutqning “matn” debataluvchiyirikbirligiganisbatanharxilatamalarqo‘llanibkelinmoqda. Jumladan, tekst – matn, murakkabsintaktikbutunlik, yiriksintaktikbutunlik, superfrazalisintaktikbutunlik, ustama ( sverxfrazovoe) frazalisintaktikbutunlik, supersintaktikbutunlik, diskurskabi.
Ko‘rinibturibdiki, matnvauningyirikbirliklariganisbatanturliatamalarishlatilgan. Lekinbuatamalarningko‘pchiligitekshirilayotgannutqbirliginingtabiatigato‘liqmoskelmaydi, unianiqifodaetolmaydi. Bizningnazarimizda, matnningyirikbirligiganisbatan “Supersintaktikbutunlik” ( qisqachaSSB) atamasiniqo‘llashmaqsadgamuvofiqdebo‘ylaymiz.
1980 yilda “O‘zbektilivaadabiyoti” jurnali(5-son)datadqiqotchiA. Mamajonov “Yiriksintaktikbirliklar” nomlimaqolae’lonqildi.
1983 yildaprof. I. Rasulovtomonidan “O‘zbektilivaadabiyoti” jurnalida “Murakkabsintaktikbutunlik” nomlimaqolachopetildi.
1983 yildaA. Mamajonovrustilida “Sverxfrazovoeedinstvo – kaksintaksiko-stilisticheskayakategoriya” nomliilmiymaqolae’lonqildi3.
«O‘Zbektilistilistikasi» nomlidarslik ( Toshkent, 1983 yil, 223 bet)damazmunjihatdano‘zarobirikkannisbiymustaqilgaplarguruhiganisbatan “murakkabsintaktikbutunlik” atamasiqo‘llangan.
1987 yildaM.To‘qsonov “Mikromatnvao‘zbekbadiiynutqidauningkogerentliginiifodalovchivositalar” mavzusidanomzodlikdissertatsiyasiyoqladi
M.Mukarramov 1984 yilda “O‘zbektiliningilmiystili” nomlimonografiyasininashrettirdi. Undailmiymatntahliletildi.
1989 yildamatnnio‘rganishgabag‘ishlanganbirinchio‘quvqo‘llanmasi "Tekstlingvistikasi” A.Mamajonovtomonidanchopettirildivatilshunoslargataqdimetildi. Qo‘llanmadao‘zbektilshunosligidailkmarotabamatnhaqidaatroflichanazariyma’lumotlarberildi4.
O‘zbektilshunosligidamatntilshunosligimasalalarinio‘rganishdaB.O‘rinboev, R.Qo‘ng‘urov, J.Lapasovlarhamkorligidayaratilgan “Badiiytekstninglingvistiktahlili” nomlio‘quvqo‘llanmasinialohidata’kidlabo‘tishlozim. Qo‘llanmadamatnningumumiyvao‘zigaxoslingvistikbelgilari, matnturlari, matntuzishvabundatilifodavositalaridanfoydalanishkabimuammolarlisoniydalillaryordamidatalqinetilgan.
TadqiqotchiM.Hakimov 1994 yilda “O‘zbekilmiymatniningsintagmatikvapragmatikxususiyatlari” mavzusidaginomzodlikdissertatsiyasinihimoyaqildi. 1997 yildaN. Uluqovtomonidan “O‘zbekchadiniymatnlarekzotikleksikasi” nomlinomzodlikdissertatsiyasiyoqlandi.
XuddishuyiliToshkentda “O‘zbektili”doimiyanjumaniningto‘rtinchiyig‘ilishio‘tkazildi. Anjuman “Ta’limjarayonidamatnustidaishlashningasosiyomillari” mavzusigabag‘ishlandi.
Ko‘rinibturibdiki, buanjumanningo‘tkazilishirespublikamizdamatnshunoslikmasalalariningtalimmuassasalaridao‘quvjarayonigatatbiqetilishidakattaahamiyatgamolikdir.
1998 yildaM.Abdupattoevo‘zining “O‘zbekmatnidasupersintaktikbutunliklar” mavzuidaginomzodlikdissertatsiyasinimuvaffaqiyatlihimoyaqildi.
Samarqanddavlatuniversitetitilshunosolimlaritashabbusibilan 1998 yilda “Maxsusmatnlarninglingvistiktalqini (interpretatsiyasi) vachetellardamuloqotqilishnifaollashtirish” mavzuidao‘tkazilganXalqaroilmiy-nazariykonferensiyaningo‘tkazilishitilshunosligimizdamatnshunoslikmuammolarigabo‘lgane’tiborningyanadayuqoridarajalargachiqayotganidandalolatberadi. AnjumandaO‘zbekiston, Qozog‘iston, XitoyvaHindiston, SHveysariya, Belorussiyakabimamlakatlarningfilolog-olimlariishtiroketdilarhamdamatnshunoslikmasalalaribilanaloqadorbo‘lgandolzarbmuammolaryuzasidano‘zarofikralmashdilar.
2000 yildanashretilgantilshunosolimE.Qilichevning “Matnninglingvistiktahlili”nomlio‘quvqo‘llanmasidabadiiymatnlarnitahliletishningtilsathlarigaoidusullarialohidao‘rinolgan.
2002 yildamatnlingvistikasitadqiqotchilariA.Mamajonov, M. Abdupattoevlarhamkorligidaoliyo‘quvyurtlarininglingvistikayo‘nalishimagistraturamutaxassisligitalabalariuchuno‘quvqo‘llanmanashrettirdilar5.
N.TurniyozovvaB.Yo‘ldoshevhamkorligida 2006 yildaSamarqanddachopetilgan “Matntilshunosligi” qo‘llanmasihammatnshunoslikmasalalarinio‘rganishgabag‘ishlangan.
Matnmuammolarinitadqiqetishbo‘yichaso‘nggiyillardayaratilganjiddiyishlardanyanabiriD.Xudoyberganovaning “Matnningantropotsentriktadqiqi” nomlimonografiyasidir.(Toshkent, ”Fan”2013).
BuasardaXXasroxirlario‘zbektilimatnlariningkognitiv-semantik, psixolingvistik, lingvokulturologikxususiyatlariyoritibberilgan.

1999 yildaSamarqanddachopetilganxalqaroilmiyanjumanmateriallari “Matnvauninglisoniytahliligaoidma’lumotlar” debnomlandi.


“Matnvauningtalqini”gabag‘ishlabSamarqandshahrida 2000 yilning 16-18 noyabridao‘tkazilgankonferensiyamateriallarihammatnshunoslikmasalalarinio‘rganishdaetibordanholiemas.
TadqiqotchiM.Hakimovtomonidan 2001yilda “O‘zbektilidamatnningpragmatiktalqini” mavzusidahimoyaqilingandoktorlikdissertatsiyasio‘zbektilshunosligidapragmatiklingvistikaningshakllanishidamuhimturtkibo‘ldi.
O‘zbektilshunosligidabadiiymatnmuammolarinio‘rganishborasidatadqiqotchiM. Yo‘ldoshevninghamxizmatlarikatta. U 2009 yilda “Badiiymatnninglingvopoetiktadqiqi” mavzuidadoktorlikdissertatsiyasinimuvaffaqiyatlihimoyaqildi. “Badiiymatnvauninglingvopoetiktahliliasoslari”(2007), “CHo‘lponso‘ziningsirlari”(2002), “Badiiymatnlingvopoetikasi”(2008), “Badiiymatnninglisoniytahlili”(2008) nomlariostidanashrqilingankitoblarimuallifningko‘pyillikmehnatlarisamarasidir6.
S.Boymirzaevaning “O‘zbektilidamatnningkommunikativ-pragmatikmazmuninishakllantiruvchikategoriyalar” mavzuidagidoktorlikdissertatsiyasinialohidaqaydetibo‘tishlozim. Mazkurtadqiqotishio‘zbektilshunosligidamatngashaxsningkognitivfaoliyatisifatidayondashganligibilanalohidaahamiyatkasbetib, matntilshunosligifanirivojigasalmoqlihissabo‘libqo‘shildi. Tadqiqotnatijalari 2009 yilda “Matnmazmunidatemporalliksemantikasi” nomidakitobshaklidaelonqilindi.
2014 yildatilshunosolimlarM.QurbonovahamdaM.Yo‘ldoshevlarhamkorligidanashretilgan “Matntilshunosligi” nomlikitobimatnshunoslikfanlarinio‘qitishdaqo‘lgakiritilgankattayutuqbo‘ldi. Mazkurqo‘llanmakattailmiyxodimlar, magistrantlar, mustaqilizlanuvchilarhamdafilolog-o‘qituvchilaruchunmo‘ljallangan7.
YUqoridako‘rsatibo‘tilganiday, o‘zbektilshunosligidamatnshunoslikmasalalariniilmiyvaamaliyjihatdanyoritishdakattayutuqlarqo‘lgakiritildi. Bubilanmatnmuammolario‘zbektilshunosligidahalqilibbo‘lindi, deganiemas,balkitilshunoslaroldigamatnshunoslikborasidayangi-yangimuammolarnio‘rganishvazifalariqo‘yildi. Navbatdagivazifamatntilshunosligibo‘yichaqo‘lgakiritilganmuvaffaqiyatlarniumumlashtirishvayanadarivojlantirish, yirikmonografikishlarniamalgaoshirish, yoshtadqiqotchilaroldigaahamiyatgamolikdolzarbvazifalarqo‘yishdaniborat. Jumladan:
- lingvistikkategoriyasifatidamatnbirliklarininganiqtasnifiniberish;
- abzatsvauningsemantik-stilistikmaqominibelgilash;
-engyiriksintaktik–struktura– nutqbirligi – matnningkompozitsionqurilishbirliklarinichuqurtahliletish;
- matnqismlariorasidagimazmuniymunosabatlarturinianiqlashvaularnichuquro‘rganish;
- og‘zakinutqmatniko‘rinishlari: so‘zo‘yinlari – askiya, qiziqchilikko‘rinishlariningkelibchiqishtarixi, rivojlanishi, ularningshakliy-mazmuniytuzilishinitadqiqetish.
YUqoridata’kidlabo‘tilganidek, bumuammolarhozirgikundao‘zbektilshunoslarioldidaturganbirinchigaldagidolzarbmasalalarhisoblanadi.
Baziadabiyotlardaabzatshammatnbirligisifatidaqaraladi. Bufikrgato‘laqo‘shilibbo‘lmaydi, chunkiabzatsshakliy-mazmuniyqurilishijihatidanmaxsussemantikvasintaktikbirliksifatidamavjudemas.
Uistalgansintaktikbirlikko‘rinishidanamoyonbo‘lishimumkin: birsoddayokiqo‘shmagap, ularningmurakkabko‘riishlariyokisupersintaktikbutunlikdaniboratbo‘ladi.
Abzatskompozitsion –stilistikbirlikdir. Ammoshunita’kidlabo‘tishlozimki, abzatsvasupersintaktikbutunlikbazanshaklivamazmunijihatidantengkelibqolishihammumkin. Abzats, ayniqsa, ilmiymatnuchunxarekterlibo‘lib, uningasosiyinformativbirligihisoblanadi. Matnningabzatslargabo‘linishitasodifiyholbo‘lmay, puxtao‘ylanganvamualliftomonidanongliravishdaqo‘llanuvchistilistikusuldir. YAngiabzats-yangifikrgao‘tishdemakdir8. Ufikrlarningaralashib – o‘zaroqorishibketishiningoldinioladi.
TadqiqotchiM.Xakimovo‘ziningnomzodlikdissertatsiyasidaabzatsniilmiymatnningasosiybirligisifatidabaholaydi9.
Xozirgivaqtdanutqbirliklariningkichik (malыy) sintaksisdoirasidankatta (bolshoy) sintaksisdoirasigao‘tishqonuniyatlaritadqiqetilmoqda.
Hozirgikundatilningengyuqorisathihisoblangansintaksisningo‘rganishobektisifatidauchbirliketirofetilmoqda. Anashungamuvofiqsintaksisuchturga: so‘zbirikmasisintaksisi, gapsintaksisivamatnsintaksisigabo‘libo‘rganilmoqda. Buyo‘nalishlarichidamatnsintaksisiengmurakkabvahajmjihatdanengyirikbo‘lganbirlik – matn , uningbirliklari, matnningshakliyvamazmuniytuzilishi, mustaqilgaplarningo‘zarobirikishqonuniyatlarinio‘rganuvchibo‘limsifatidaalohidaahamiyatkasbetadi.
Nutqjarayonidakommunikatsiyamexanizminingyirikvositalari –o‘zarosemantikvagrammatikaloqadorlikdayashovchinisbiymustaqilgaplarguruhishakllanadi. Bundaygaplarguruhimazmuniyketma-ketlikqonuniyatiasosidayiriksintaktikbirlikhisoblanganmatnnishakllantiradi. Matnningsintaktikkonstruksiyasifatidareallashuviningo‘zqonuniyatlarimavjud. Buqonuniyatlarmatnnihamshakliy (tuzilish) jihatidanhamsemantikbelgilarijihatdano‘zigaxosliginiko‘rsatibturadi.
Matn – sintaksisningtekshiruvob’ekti. Sintaktikhodisasifatidamatnmaxsusleksik-grammatikvaumumiymazmunitalabibilanbirikkanbirdanortiqnisbiymustaqilgapturlariningyig‘indisidaniborat. Matno‘zigaxosmurakkabsintaktikstrukturagaegabo‘lgannutqningengyirikifodasidir.
Matntilvanutqsintaktiksathiningengyuqori,oliyyirikbirligidir, deydiO.Moskalskaya, utilbelgilarsistemasiningbirqismidir, utilvanutqbirliklariichidaengmustaqilidir10. Haqiqatanhamnutqbirliklariningboshqako‘rinishlarimatnganisbatansintaktikjihatdano‘zmustaqilliginiyo‘qotadi.
T.M.Nikolaevaningta’kidlashicha, matnformaljihatdano‘zarobog‘liqbo‘lgannutqko‘rinishiginaemas, balkibirbutunmazmuniyyaxlitlikhamdir11.
Matnningasosiyfunksiyasikommunikativlikdir. Kommunikativlikmatndamatnbirliklariningierarxikmunosabati(kichikbirliklarningyirikbirliklargaergashishi, tobeligi) asosidayuzagachiqadi. Buxususiyatnilingvistolimlarmatnningasosiyxarakteristikasisifatidako‘rsatadilar. Bundayqarashmatnganutqbirligisifatida, umuman, bahoberishdir.
Matntuzilishi, semantikxususiyatijihatidanyakkasistema (monosistemnoe) xarakteridagisintaktikstrukturaemas, balkiko‘psistemali (polisistemnoeobrazovanie), ya’nibirnechaxilsistemalarkompleksidaniboratbo‘lgansintaktikhodisadir.
Demak, matnbirvaqtningo‘zidasintaktiksistema, semantiksistemaxamdastilistiksistemahisoblanishimumkin. SHujihatdanolganda, matnsistemtilshunoslikningengmurakkab, ko‘pqirralitekshiruvob’ektihisoblanadi.
Dialektikabirhodisabirnechamohiyatlarmajmuasiningifodasisifatidareallashuviyokibirmohiyatturliko‘rinishlario‘zichigaolishimumkin, debta’limberadi. Buqonuniyatmatnqurilishidayaqqolkuzatiladi. YA’nibirmatnturiningshakllanishjarayonidabirnechaxilleksik-grammatik, semantik-stilistikxususiyatlarifodaetiladi. Buholatnutqhodisalariningmohiyattomonidanbir-birigabog‘liqaloqadorholdanamoyonbo‘lishidankelibchiqadi.
Matntilshunoslikningengmurakkabtadqiqotob’ektlaridanbiridir. Buningsababishundaki, umumiytilshunoslikda (garchibuboradaanchaishlarqilinganbo‘lsaham) hali “matnnazariyasi” o‘ziningto‘lavaaniqifodasinitopganiyo‘q.
“Matn” so‘zi (atamasi) tilshunoslikdajudakengma’nodaqo‘llanadi. SHuninguchun “matn” tushunchasinianiqlashdaungaxoshammabelgi-xususiyatlarinihisobgaolishlozimbo‘ladi:
1.Matn – bu, engavvalonutqshakliuog‘zakivayozmaholdaifodaetilishimumkin.
2.Matn – narsa, voqea, hodisalarhaqidagima’lumot, xabarlaryig‘indisi.
3.Matn–mazmuniyvastrukturaltugallikkaegabo‘lganyiriksintaktikstruktura.
4.Matn – birormuallifningnutqi.
5.Matn – nutqmuallifiningvoqelikkabo‘lganturlimunosabati.
6.Matn – tahlilqilishuchuntavsiyaetilganqo‘lyozma, nashrqilinganasaryokiularningfragmentlari.
7.Matn – mazmunanketma-ketlikxarakterigaegabo‘lganbirnechanisbiymustaqilsoddayokiqo‘shmagaplaryig‘indisi12.
Ko‘rinadiki, matntushunchasijudakengma’noniqamrabolali. Tilshunoslikda “matn” atamasi, asosan, bir-biridanfarqlanuvchiikkisintaktikbirlikniifodalashuchunxizmatqiladi: birma’noda “matn” atamasiostidaikkiyokibirnechanisbiymustaqilgaplardantashkiltopgan, tugallanganfikranglatuvchinutqko‘rinishitushunilsa, ikkinchibirma’nodabutunpoetikyokiprozaikasar, gazetayokijurnalmaqolasi, ilmiydoklad, referatyokimonografiyakabiyozmanutqko‘rinishlari, ba’zanbirbutunasarningboblari, bo‘limlari, qismlarivaularnitashkiletuvchiabzatslarma’nosianglashiladi. Demak, matnlingvistikasining, ko‘pincha, farqlanmaganholda “matn” debnomlanuvchiikkiob’ektinifarqlashkerakbo‘ladi:
1.”Matn”kengma’nodabirbutunasar–makromatndeganso‘z.
2.Matn–torma’nodasupersintaktikbutunlik.(sverxfrazovoeedinstvo)–mikromatndemakdir.
Matnningbuikkiko‘rinishiba’zanhajmjihatidantengkelibqolishihammumkin. Masalankichikhajmdagiqisqahikoyayokishe’r, gazetamaqolalari (ob-havoma’lumoti, e’lonkabi) bittamikromatn –supersintaktikbutunlikdaniboratbo‘lishimumkin. Matnbo‘lishiuchunkomponentlarorasidasemantikvagrammatikbog‘lanishbo‘lishishart.
Matntarkibigakiruvchinisbiymustaqilgaplar –komponentlarmazmunanumumiybirmavzuniifodalashuchunxizmatqiladi. SHumavzumatnkomponetlariyordamidahartomonlamayoritiladi. Anashuumumiymavzumatnningmazmuniyyadrosihisoblanadi. Birmazmuniyyadroningyanaboshqabirmazmuniyyadrobilanbog‘lanishi – aloqagakirishibilanmakromatnlarhosilqilinadi. Natijadaasarningbirqismiyokito‘labirasaryaratiladi. Buasar – makromatnbirnechamazmuniyyadrolar, ularnireallashtiruvchiyiriksintaktikbutunliklar, abzatslardantashkiltopadi.
Insonalohidaolinganso‘zlarbilanemas, gaplarvamatnyordamidafikralmashadi. SHuninguchunhamkommunikativvazifabajarishdarajasijihatdanmatnbirinchio‘rindaturadi. Matntilbirliklariyig‘indisiningharakatdagiko‘rinishidir.
Matnningengkichikbirligigapdir. Matnnazariyasigapningaktualbo‘linishimuammosibilanchambarchasbog‘liqdir. Matndahamgapgaxosaktualbo‘linishkuzatiladi. Matntemasi – nutqpredmeti, matnremasiesatemaningnimadaniboratekanligidir. Matnningaktualbo‘linishidagapiruvchiyokiyozuvchiningstrategiyasi, maqsadimuhimrolo‘ynaydi.
Demak, matnsemantik–sintaktik–stilistikbutunlikbo‘lib, o‘zigaxosmurakkabstrukturagaega. Matntarkibigakiruvchikomponentlar –birliklarquyidagilar:
a) gap – soddayokiqo‘shmagaplar, ularningmurakkablashganko‘rinishlari;
b) supersintaktikbutunliklar;
s) period– “ziynatlinutq”. ( Aristotel)13.
Matnkomponentlarningharbirmustaqilko‘rinishi (masalan, periodyokisupersintaktikbutunlik) alohidatekshirishob’ektihisoblanadi.
Nutqdanisbiymustaqilgaplarningmazmunanbog‘lanishinatijasidastruktural-intonatsionjihatidanbirbutunlikkaegabo‘lgangaplarguruhi –tematikguruhhosilqilinadi.
Gaplarguruhi (tematikguruh) ostidabizminimumikkinisbiymustaqilgapningbirikuvidantashkiltopgan (sintaktik) butunliknitushunamiz (bularsoddayokiqo‘shmagapturlaridaniboratbo‘lishimumkin).
Mazmunanbog‘lanmagangaplarguruhhosilqilaolmaydi. Gaplarguruhiningengbirinchishartiuningtarkibigakiruvchigaplarningo‘zaromazmuniyaloqadorlikdayashashi – reallashuvidir.
Matntarkibidagaplarguruhiningmavjudligiyozmanutqmatniqurilishmexanizminingshakllanganliginiifodaetuvchimuhimko‘rsatkichlaridanbirihisoblanadi. Gapturlari (soddayokiqo‘shmagaplar) matntarkibidatematikguruhtarkibigakirishiyoki, aksincha, buguruhdanholi-ajralganholdajoylashuvimumkin. Tematikguruhtarkibigakirmaydigangaplarniayrimtekshiruvchilar “erkin” gaplardebatashmumkindeganfikrbildiradilar. Bufikrniquvvatlaganholda, ungayanashuniqo‘shimchaqilishlozimki, matntarkibidagiba’zigaplar – tematikguruhganisbatan “erkin” komponenthisoblansa-da, matnningo‘ziganisbatanbu “erkinlik”niyo‘qotadivamatnnitashkiletuvchitenghuquqlikomponentlardanbirisifatidaalohidafunksiyabajaradi. TadqiqotchiN.D.Zarubinamatntarkibidatematikguruhtarkibigakiruvchigaplarni “kommunikativno-slabiepredlojeniya”, tematikguruhtarkibigakirmaganmustaqilgaplarniesa “kommunikativno-silniepredlojeniya” debizohlaydi14.
Gapguruhlariningturlari:
1.Sevgimojarosiqadimiy. Haqiqatdan, sevgiinsonma’naviyatininggavhari. Haqiqiyishq – sofqalbningolovi, pokvijdonningumidi.(Oybek)
2. Kech. Kunqoraygan. Temiryo‘lustaxonasidamajlisqizg‘indavometmoqda. Ishchilarhovlidaskameykalardaqatoro‘tirishibdi, odamqalin. Oldindagikichkinastoldabeshkishidaniborathay’at.(Oybek)
3. Ra’noningotasiMirvalita’rifiketgannaqqosh. Ra’nouningyolg‘izfarzandi. Naqqosh-katta, do‘ngpeshonali, soqollarisiyrakkishi. Uningko‘zlariserma’no, muloyimboqadi, muomalasihamyoqimli. Ko‘zochib, mehnatniko‘rgan. NaqqoshYo‘lchiningyaqindo‘sti, sirdoshibo‘lgan.(Oybek)
YUqoridakeltirilganguruhlartarkibigakiruvchigaplartematikjihatdanuyg‘unlashgan, matnturiningharbiriumumiybirmaqsadniifodalashuchunxizmatqiladi. Bugapguruhlariuchun, asosan, quyidagixususiyatlarxarakterlidir:
- gaplarguruhidagibirinchigaplar – kommunikativvazifasijihatidanmustaqil. Qolgangaplaresakommunikativfunksiyasijihatidanbirinchigapganisbatantobedir.
- harbirguruhtarkibigakiruvchigaplarbirxilnutquslubiga– badiiynutqqaxos.
- harbirguruhstrukturalxususiyatijihatidanma’lumbirtizim – qatornitashkiletgan, butizimaniq, belgilanganhajmgaega – birinchimatnuchsoddagapdan, ikkinchimatnoltitagapdan, uchinchimatnettitagapdantashkiltopgan.
Lisoniydalillartahlilishuniko‘rsatadiki, matnvauningbirliklarinilingvistiknuqtainazardantadqiqetisho‘zigaxosalohidabirmurakkabjarayonbo‘lib, o‘zbekyozmanutqiko‘rinishlariningtarixiytaraqqiyotinianiq, ishonarliyoritibberishdailmiyvaamaliyjihatdankattaahamiyatgamolikdir.

Download 0,83 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish