Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

4.4	TESTLAR
4.5	BAHOLASH MEZONI

O’QUV MATERIALLARI
MA`RUZA MATNLARI
( 1-semestr )
1-Ma`ruza: Matn tilshunosligining o‘rganilishi, shakllanish bosqichlari(2 soat)
Reja:
1.Matn tilshunosligining o‘rganilishi
2.Matnshunoslik fani va uning o‘rganish ob’ekti
3.Matnshunoslik fanining maqsadi va vazifasi.


Tayanch so‘z va iboralar: magistr, matn, komponentlar, abzats, diskurs, supersintaktik butunlik (SSB), murakkab sintaktik qurilma (MSQ), nutq derivasiyasi, “derivat”, “operand”, “operator” va “hosila”, mikro va makromatn ,deyktik ibora va h.
Filologiktushunchasifatida«matnshunoslik»atamasio‘zbektilidaikkixilma’nodaqo‘llanadi:

1. 
   Ma’lumbirmatnningtanqidiynusxasiniyaratishmazmuninibildiradi.
   
2. 
   Matn (tekst)galingvistiktadqiqotob’ektisifatidaqaraluvchinutqningengyirikbirligi – birmikromavzuniyoritishuchunxizmatqiladigannisbiymustaqilgaplarguruhi ( gaplarbirikmasi – yig‘indisi ) ma’nosinianglatadi.
   

“O‘zbektiliningizohlilug‘ati”da “matn” atamasiquyidagichaizohlanadi:
Matnatamasi (arabcha) elka, nutqningyozuvdagiifodasi – (tekst);
YOzuvdayokibosmaholdashakllantirilganmualliflikasariyokihujjat¹.
YUqoridaberilganharikkalata’rifdaham “matn” tushunchasio‘ziningto‘liqta’rifiniolmagan. Matnnutqningengyirikbirligihisoblanib, kattasintaksis ( bolshoysintaksis)ningo‘rganishob’ektidir.
Turkologiyada, jumladan, tatartilshunosligidamatnshunoslikbo‘yichadastlabkikuzatishlarM.Z.Zakievishlaridako‘zgatashlanadi².
Matnningkommunikativvazifasi, kompozitsionqurilishi, unitashkiletuvchiqismlarningstruktural-semantikhamdastilistikxususiyatlarikabimasalalarXXasrning 80-yillaridanboshlabo‘zbektilshunosolimlariningdiqqatinijalbetibkelmoqda.
Matnnazariyasihaqidagifikrnio‘zbektilshunosligidabirinchibo‘lib, akademikG‘.Abdurahmonovo‘rtagatashlagan. Olim 1980 yildaToshkentdao‘tkazilganButunittifoqturkiyshunoslarninganjumanidashumavzudama’ruzaqildi.
Matnhaqidagiba’ziumumiyfikrlarniA.G‘ulomovvaM.Asqarovahamkorligidanashrqilingan “Hozirgio‘zbekadabiytili” darsligidano‘qishmumkin( Toshkent, 1987, 7- bet).
O‘zbektilisintaksisigaoidturliadabiyotlardanutqning “matn” debataluvchiyirikbirligiganisbatanharxilatamalarqo‘llanibkelinmoqda. Jumladan, tekst – matn, murakkabsintaktikbutunlik, yiriksintaktikbutunlik, superfrazalisintaktikbutunlik, ustama ( sverxfrazovoe) frazalisintaktikbutunlik, supersintaktikbutunlik, diskurskabi.
Ko‘rinibturibdiki, matnvauningyirikbirliklariganisbatanturliatamalarishlatilgan. Lekinbuatamalarningko‘pchiligitekshirilayotgannutqbirliginingtabiatigato‘liqmoskelmaydi, unianiqifodaetolmaydi. Bizningnazarimizda, matnningyirikbirligiganisbatan “Supersintaktikbutunlik” ( qisqachaSSB) atamasiniqo‘llashmaqsadgamuvofiqdebo‘ylaymiz.
1980 yilda “O‘zbektilivaadabiyoti” jurnali(5-son)datadqiqotchiA. Mamajonov “Yiriksintaktikbirliklar” nomlimaqolae’lonqildi.
1983 yildaprof. I. Rasulovtomonidan “O‘zbektilivaadabiyoti” jurnalida “Murakkabsintaktikbutunlik” nomlimaqolachopetildi.
1983 yildaA. Mamajonovrustilida “Sverxfrazovoeedinstvo – kaksintaksiko-stilisticheskayakategoriya” nomliilmiymaqolae’lonqildi³.
«O‘Zbektilistilistikasi» nomlidarslik ( Toshkent, 1983 yil, 223 bet)damazmunjihatdano‘zarobirikkannisbiymustaqilgaplarguruhiganisbatan “murakkabsintaktikbutunlik” atamasiqo‘llangan.
1987 yildaM.To‘qsonov “Mikromatnvao‘zbekbadiiynutqidauningkogerentliginiifodalovchivositalar” mavzusidanomzodlikdissertatsiyasiyoqladi
M.Mukarramov 1984 yilda “O‘zbektiliningilmiystili” nomlimonografiyasininashrettirdi. Undailmiymatntahliletildi.
1989 yildamatnnio‘rganishgabag‘ishlanganbirinchio‘quvqo‘llanmasi "Tekstlingvistikasi” A.Mamajonovtomonidanchopettirildivatilshunoslargataqdimetildi. Qo‘llanmadao‘zbektilshunosligidailkmarotabamatnhaqidaatroflichanazariyma’lumotlarberildi⁴.
O‘zbektilshunosligidamatntilshunosligimasalalarinio‘rganishdaB.O‘rinboev, R.Qo‘ng‘urov, J.Lapasovlarhamkorligidayaratilgan “Badiiytekstninglingvistiktahlili” nomlio‘quvqo‘llanmasinialohidata’kidlabo‘tishlozim. Qo‘llanmadamatnningumumiyvao‘zigaxoslingvistikbelgilari, matnturlari, matntuzishvabundatilifodavositalaridanfoydalanishkabimuammolarlisoniydalillaryordamidatalqinetilgan.
TadqiqotchiM.Hakimov 1994 yilda “O‘zbekilmiymatniningsintagmatikvapragmatikxususiyatlari” mavzusidaginomzodlikdissertatsiyasinihimoyaqildi. 1997 yildaN. Uluqovtomonidan “O‘zbekchadiniymatnlarekzotikleksikasi” nomlinomzodlikdissertatsiyasiyoqlandi.
XuddishuyiliToshkentda “O‘zbektili”doimiyanjumaniningto‘rtinchiyig‘ilishio‘tkazildi. Anjuman “Ta’limjarayonidamatnustidaishlashningasosiyomillari” mavzusigabag‘ishlandi.
Ko‘rinibturibdiki, buanjumanningo‘tkazilishirespublikamizdamatnshunoslikmasalalariningtalimmuassasalaridao‘quvjarayonigatatbiqetilishidakattaahamiyatgamolikdir.
1998 yildaM.Abdupattoevo‘zining “O‘zbekmatnidasupersintaktikbutunliklar” mavzuidaginomzodlikdissertatsiyasinimuvaffaqiyatlihimoyaqildi.
Samarqanddavlatuniversitetitilshunosolimlaritashabbusibilan 1998 yilda “Maxsusmatnlarninglingvistiktalqini (interpretatsiyasi) vachetellardamuloqotqilishnifaollashtirish” mavzuidao‘tkazilganXalqaroilmiy-nazariykonferensiyaningo‘tkazilishitilshunosligimizdamatnshunoslikmuammolarigabo‘lgane’tiborningyanadayuqoridarajalargachiqayotganidandalolatberadi. AnjumandaO‘zbekiston, Qozog‘iston, XitoyvaHindiston, SHveysariya, Belorussiyakabimamlakatlarningfilolog-olimlariishtiroketdilarhamdamatnshunoslikmasalalaribilanaloqadorbo‘lgandolzarbmuammolaryuzasidano‘zarofikralmashdilar.
2000 yildanashretilgantilshunosolimE.Qilichevning “Matnninglingvistiktahlili”nomlio‘quvqo‘llanmasidabadiiymatnlarnitahliletishningtilsathlarigaoidusullarialohidao‘rinolgan.
2002 yildamatnlingvistikasitadqiqotchilariA.Mamajonov, M. Abdupattoevlarhamkorligidaoliyo‘quvyurtlarininglingvistikayo‘nalishimagistraturamutaxassisligitalabalariuchuno‘quvqo‘llanmanashrettirdilar⁵.
N.TurniyozovvaB.Yo‘ldoshevhamkorligida 2006 yildaSamarqanddachopetilgan “Matntilshunosligi” qo‘llanmasihammatnshunoslikmasalalarinio‘rganishgabag‘ishlangan.
Matnmuammolarinitadqiqetishbo‘yichaso‘nggiyillardayaratilganjiddiyishlardanyanabiriD.Xudoyberganovaning “Matnningantropotsentriktadqiqi” nomlimonografiyasidir.(Toshkent, ”Fan”2013).
BuasardaXXasroxirlario‘zbektilimatnlariningkognitiv-semantik, psixolingvistik, lingvokulturologikxususiyatlariyoritibberilgan.

1999 yildaSamarqanddachopetilganxalqaroilmiyanjumanmateriallari “Matnvauninglisoniytahliligaoidma’lumotlar” debnomlandi.

“Matnvauningtalqini”gabag‘ishlabSamarqandshahrida 2000 yilning 16-18 noyabridao‘tkazilgankonferensiyamateriallarihammatnshunoslikmasalalarinio‘rganishdaetibordanholiemas.
TadqiqotchiM.Hakimovtomonidan 2001yilda “O‘zbektilidamatnningpragmatiktalqini” mavzusidahimoyaqilingandoktorlikdissertatsiyasio‘zbektilshunosligidapragmatiklingvistikaningshakllanishidamuhimturtkibo‘ldi.
O‘zbektilshunosligidabadiiymatnmuammolarinio‘rganishborasidatadqiqotchiM. Yo‘ldoshevninghamxizmatlarikatta. U 2009 yilda “Badiiymatnninglingvopoetiktadqiqi” mavzuidadoktorlikdissertatsiyasinimuvaffaqiyatlihimoyaqildi. “Badiiymatnvauninglingvopoetiktahliliasoslari”(2007), “CHo‘lponso‘ziningsirlari”(2002), “Badiiymatnlingvopoetikasi”(2008), “Badiiymatnninglisoniytahlili”(2008) nomlariostidanashrqilingankitoblarimuallifningko‘pyillikmehnatlarisamarasidir⁶.
S.Boymirzaevaning “O‘zbektilidamatnningkommunikativ-pragmatikmazmuninishakllantiruvchikategoriyalar” mavzuidagidoktorlikdissertatsiyasinialohidaqaydetibo‘tishlozim. Mazkurtadqiqotishio‘zbektilshunosligidamatngashaxsningkognitivfaoliyatisifatidayondashganligibilanalohidaahamiyatkasbetib, matntilshunosligifanirivojigasalmoqlihissabo‘libqo‘shildi. Tadqiqotnatijalari 2009 yilda “Matnmazmunidatemporalliksemantikasi” nomidakitobshaklidaelonqilindi.
2014 yildatilshunosolimlarM.QurbonovahamdaM.Yo‘ldoshevlarhamkorligidanashretilgan “Matntilshunosligi” nomlikitobimatnshunoslikfanlarinio‘qitishdaqo‘lgakiritilgankattayutuqbo‘ldi. Mazkurqo‘llanmakattailmiyxodimlar, magistrantlar, mustaqilizlanuvchilarhamdafilolog-o‘qituvchilaruchunmo‘ljallangan⁷.
YUqoridako‘rsatibo‘tilganiday, o‘zbektilshunosligidamatnshunoslikmasalalariniilmiyvaamaliyjihatdanyoritishdakattayutuqlarqo‘lgakiritildi. Bubilanmatnmuammolario‘zbektilshunosligidahalqilibbo‘lindi, deganiemas,balkitilshunoslaroldigamatnshunoslikborasidayangi-yangimuammolarnio‘rganishvazifalariqo‘yildi. Navbatdagivazifamatntilshunosligibo‘yichaqo‘lgakiritilganmuvaffaqiyatlarniumumlashtirishvayanadarivojlantirish, yirikmonografikishlarniamalgaoshirish, yoshtadqiqotchilaroldigaahamiyatgamolikdolzarbvazifalarqo‘yishdaniborat. Jumladan:
- lingvistikkategoriyasifatidamatnbirliklarininganiqtasnifiniberish;
- abzatsvauningsemantik-stilistikmaqominibelgilash;
-engyiriksintaktik–struktura– nutqbirligi – matnningkompozitsionqurilishbirliklarinichuqurtahliletish;
- matnqismlariorasidagimazmuniymunosabatlarturinianiqlashvaularnichuquro‘rganish;
- og‘zakinutqmatniko‘rinishlari: so‘zo‘yinlari – askiya, qiziqchilikko‘rinishlariningkelibchiqishtarixi, rivojlanishi, ularningshakliy-mazmuniytuzilishinitadqiqetish.
YUqoridata’kidlabo‘tilganidek, bumuammolarhozirgikundao‘zbektilshunoslarioldidaturganbirinchigaldagidolzarbmasalalarhisoblanadi.
Baziadabiyotlardaabzatshammatnbirligisifatidaqaraladi. Bufikrgato‘laqo‘shilibbo‘lmaydi, chunkiabzatsshakliy-mazmuniyqurilishijihatidanmaxsussemantikvasintaktikbirliksifatidamavjudemas.
Uistalgansintaktikbirlikko‘rinishidanamoyonbo‘lishimumkin: birsoddayokiqo‘shmagap, ularningmurakkabko‘riishlariyokisupersintaktikbutunlikdaniboratbo‘ladi.
Abzatskompozitsion –stilistikbirlikdir. Ammoshunita’kidlabo‘tishlozimki, abzatsvasupersintaktikbutunlikbazanshaklivamazmunijihatidantengkelibqolishihammumkin. Abzats, ayniqsa, ilmiymatnuchunxarekterlibo‘lib, uningasosiyinformativbirligihisoblanadi. Matnningabzatslargabo‘linishitasodifiyholbo‘lmay, puxtao‘ylanganvamualliftomonidanongliravishdaqo‘llanuvchistilistikusuldir. YAngiabzats-yangifikrgao‘tishdemakdir⁸. Ufikrlarningaralashib – o‘zaroqorishibketishiningoldinioladi.
TadqiqotchiM.Xakimovo‘ziningnomzodlikdissertatsiyasidaabzatsniilmiymatnningasosiybirligisifatidabaholaydi⁹.
Xozirgivaqtdanutqbirliklariningkichik (malыy) sintaksisdoirasidankatta (bolshoy) sintaksisdoirasigao‘tishqonuniyatlaritadqiqetilmoqda.
Hozirgikundatilningengyuqorisathihisoblangansintaksisningo‘rganishobektisifatidauchbirliketirofetilmoqda. Anashungamuvofiqsintaksisuchturga: so‘zbirikmasisintaksisi, gapsintaksisivamatnsintaksisigabo‘libo‘rganilmoqda. Buyo‘nalishlarichidamatnsintaksisiengmurakkabvahajmjihatdanengyirikbo‘lganbirlik – matn , uningbirliklari, matnningshakliyvamazmuniytuzilishi, mustaqilgaplarningo‘zarobirikishqonuniyatlarinio‘rganuvchibo‘limsifatidaalohidaahamiyatkasbetadi.
Nutqjarayonidakommunikatsiyamexanizminingyirikvositalari –o‘zarosemantikvagrammatikaloqadorlikdayashovchinisbiymustaqilgaplarguruhishakllanadi. Bundaygaplarguruhimazmuniyketma-ketlikqonuniyatiasosidayiriksintaktikbirlikhisoblanganmatnnishakllantiradi. Matnningsintaktikkonstruksiyasifatidareallashuviningo‘zqonuniyatlarimavjud. Buqonuniyatlarmatnnihamshakliy (tuzilish) jihatidanhamsemantikbelgilarijihatdano‘zigaxosliginiko‘rsatibturadi.
Matn – sintaksisningtekshiruvob’ekti. Sintaktikhodisasifatidamatnmaxsusleksik-grammatikvaumumiymazmunitalabibilanbirikkanbirdanortiqnisbiymustaqilgapturlariningyig‘indisidaniborat. Matno‘zigaxosmurakkabsintaktikstrukturagaegabo‘lgannutqningengyirikifodasidir.
Matntilvanutqsintaktiksathiningengyuqori,oliyyirikbirligidir, deydiO.Moskalskaya, utilbelgilarsistemasiningbirqismidir, utilvanutqbirliklariichidaengmustaqilidir¹⁰. Haqiqatanhamnutqbirliklariningboshqako‘rinishlarimatnganisbatansintaktikjihatdano‘zmustaqilliginiyo‘qotadi.
T.M.Nikolaevaningta’kidlashicha, matnformaljihatdano‘zarobog‘liqbo‘lgannutqko‘rinishiginaemas, balkibirbutunmazmuniyyaxlitlikhamdir¹¹.
Matnningasosiyfunksiyasikommunikativlikdir. Kommunikativlikmatndamatnbirliklariningierarxikmunosabati(kichikbirliklarningyirikbirliklargaergashishi, tobeligi) asosidayuzagachiqadi. Buxususiyatnilingvistolimlarmatnningasosiyxarakteristikasisifatidako‘rsatadilar. Bundayqarashmatnganutqbirligisifatida, umuman, bahoberishdir.
Matntuzilishi, semantikxususiyatijihatidanyakkasistema (monosistemnoe) xarakteridagisintaktikstrukturaemas, balkiko‘psistemali (polisistemnoeobrazovanie), ya’nibirnechaxilsistemalarkompleksidaniboratbo‘lgansintaktikhodisadir.
Demak, matnbirvaqtningo‘zidasintaktiksistema, semantiksistemaxamdastilistiksistemahisoblanishimumkin. SHujihatdanolganda, matnsistemtilshunoslikningengmurakkab, ko‘pqirralitekshiruvob’ektihisoblanadi.
Dialektikabirhodisabirnechamohiyatlarmajmuasiningifodasisifatidareallashuviyokibirmohiyatturliko‘rinishlario‘zichigaolishimumkin, debta’limberadi. Buqonuniyatmatnqurilishidayaqqolkuzatiladi. YA’nibirmatnturiningshakllanishjarayonidabirnechaxilleksik-grammatik, semantik-stilistikxususiyatlarifodaetiladi. Buholatnutqhodisalariningmohiyattomonidanbir-birigabog‘liqaloqadorholdanamoyonbo‘lishidankelibchiqadi.
Matntilshunoslikningengmurakkabtadqiqotob’ektlaridanbiridir. Buningsababishundaki, umumiytilshunoslikda (garchibuboradaanchaishlarqilinganbo‘lsaham) hali “matnnazariyasi” o‘ziningto‘lavaaniqifodasinitopganiyo‘q.
“Matn” so‘zi (atamasi) tilshunoslikdajudakengma’nodaqo‘llanadi. SHuninguchun “matn” tushunchasinianiqlashdaungaxoshammabelgi-xususiyatlarinihisobgaolishlozimbo‘ladi:
1.Matn – bu, engavvalonutqshakliuog‘zakivayozmaholdaifodaetilishimumkin.
2.Matn – narsa, voqea, hodisalarhaqidagima’lumot, xabarlaryig‘indisi.
3.Matn–mazmuniyvastrukturaltugallikkaegabo‘lganyiriksintaktikstruktura.
4.Matn – birormuallifningnutqi.
5.Matn – nutqmuallifiningvoqelikkabo‘lganturlimunosabati.
6.Matn – tahlilqilishuchuntavsiyaetilganqo‘lyozma, nashrqilinganasaryokiularningfragmentlari.
7.Matn – mazmunanketma-ketlikxarakterigaegabo‘lganbirnechanisbiymustaqilsoddayokiqo‘shmagaplaryig‘indisi¹².
Ko‘rinadiki, matntushunchasijudakengma’noniqamrabolali. Tilshunoslikda “matn” atamasi, asosan, bir-biridanfarqlanuvchiikkisintaktikbirlikniifodalashuchunxizmatqiladi: birma’noda “matn” atamasiostidaikkiyokibirnechanisbiymustaqilgaplardantashkiltopgan, tugallanganfikranglatuvchinutqko‘rinishitushunilsa, ikkinchibirma’nodabutunpoetikyokiprozaikasar, gazetayokijurnalmaqolasi, ilmiydoklad, referatyokimonografiyakabiyozmanutqko‘rinishlari, ba’zanbirbutunasarningboblari, bo‘limlari, qismlarivaularnitashkiletuvchiabzatslarma’nosianglashiladi. Demak, matnlingvistikasining, ko‘pincha, farqlanmaganholda “matn” debnomlanuvchiikkiob’ektinifarqlashkerakbo‘ladi:
1.”Matn”kengma’nodabirbutunasar–makromatndeganso‘z.
2.Matn–torma’nodasupersintaktikbutunlik.(sverxfrazovoeedinstvo)–mikromatndemakdir.
Matnningbuikkiko‘rinishiba’zanhajmjihatidantengkelibqolishihammumkin. Masalankichikhajmdagiqisqahikoyayokishe’r, gazetamaqolalari (ob-havoma’lumoti, e’lonkabi) bittamikromatn –supersintaktikbutunlikdaniboratbo‘lishimumkin. Matnbo‘lishiuchunkomponentlarorasidasemantikvagrammatikbog‘lanishbo‘lishishart.
Matntarkibigakiruvchinisbiymustaqilgaplar –komponentlarmazmunanumumiybirmavzuniifodalashuchunxizmatqiladi. SHumavzumatnkomponetlariyordamidahartomonlamayoritiladi. Anashuumumiymavzumatnningmazmuniyyadrosihisoblanadi. Birmazmuniyyadroningyanaboshqabirmazmuniyyadrobilanbog‘lanishi – aloqagakirishibilanmakromatnlarhosilqilinadi. Natijadaasarningbirqismiyokito‘labirasaryaratiladi. Buasar – makromatnbirnechamazmuniyyadrolar, ularnireallashtiruvchiyiriksintaktikbutunliklar, abzatslardantashkiltopadi.
Insonalohidaolinganso‘zlarbilanemas, gaplarvamatnyordamidafikralmashadi. SHuninguchunhamkommunikativvazifabajarishdarajasijihatdanmatnbirinchio‘rindaturadi. Matntilbirliklariyig‘indisiningharakatdagiko‘rinishidir.
Matnningengkichikbirligigapdir. Matnnazariyasigapningaktualbo‘linishimuammosibilanchambarchasbog‘liqdir. Matndahamgapgaxosaktualbo‘linishkuzatiladi. Matntemasi – nutqpredmeti, matnremasiesatemaningnimadaniboratekanligidir. Matnningaktualbo‘linishidagapiruvchiyokiyozuvchiningstrategiyasi, maqsadimuhimrolo‘ynaydi.
Demak, matnsemantik–sintaktik–stilistikbutunlikbo‘lib, o‘zigaxosmurakkabstrukturagaega. Matntarkibigakiruvchikomponentlar –birliklarquyidagilar:
a) gap – soddayokiqo‘shmagaplar, ularningmurakkablashganko‘rinishlari;
b) supersintaktikbutunliklar;
s) period– “ziynatlinutq”. ( Aristotel)¹³.
Matnkomponentlarningharbirmustaqilko‘rinishi (masalan, periodyokisupersintaktikbutunlik) alohidatekshirishob’ektihisoblanadi.
Nutqdanisbiymustaqilgaplarningmazmunanbog‘lanishinatijasidastruktural-intonatsionjihatidanbirbutunlikkaegabo‘lgangaplarguruhi –tematikguruhhosilqilinadi.
Gaplarguruhi (tematikguruh) ostidabizminimumikkinisbiymustaqilgapningbirikuvidantashkiltopgan (sintaktik) butunliknitushunamiz (bularsoddayokiqo‘shmagapturlaridaniboratbo‘lishimumkin).
Mazmunanbog‘lanmagangaplarguruhhosilqilaolmaydi. Gaplarguruhiningengbirinchishartiuningtarkibigakiruvchigaplarningo‘zaromazmuniyaloqadorlikdayashashi – reallashuvidir.
Matntarkibidagaplarguruhiningmavjudligiyozmanutqmatniqurilishmexanizminingshakllanganliginiifodaetuvchimuhimko‘rsatkichlaridanbirihisoblanadi. Gapturlari (soddayokiqo‘shmagaplar) matntarkibidatematikguruhtarkibigakirishiyoki, aksincha, buguruhdanholi-ajralganholdajoylashuvimumkin. Tematikguruhtarkibigakirmaydigangaplarniayrimtekshiruvchilar “erkin” gaplardebatashmumkindeganfikrbildiradilar. Bufikrniquvvatlaganholda, ungayanashuniqo‘shimchaqilishlozimki, matntarkibidagiba’zigaplar – tematikguruhganisbatan “erkin” komponenthisoblansa-da, matnningo‘ziganisbatanbu “erkinlik”niyo‘qotadivamatnnitashkiletuvchitenghuquqlikomponentlardanbirisifatidaalohidafunksiyabajaradi. TadqiqotchiN.D.Zarubinamatntarkibidatematikguruhtarkibigakiruvchigaplarni “kommunikativno-slabiepredlojeniya”, tematikguruhtarkibigakirmaganmustaqilgaplarniesa “kommunikativno-silniepredlojeniya” debizohlaydi¹⁴.
Gapguruhlariningturlari:
1.Sevgimojarosiqadimiy. Haqiqatdan, sevgiinsonma’naviyatininggavhari. Haqiqiyishq – sofqalbningolovi, pokvijdonningumidi.(Oybek)
2. Kech. Kunqoraygan. Temiryo‘lustaxonasidamajlisqizg‘indavometmoqda. Ishchilarhovlidaskameykalardaqatoro‘tirishibdi, odamqalin. Oldindagikichkinastoldabeshkishidaniborathay’at.(Oybek)
3. Ra’noningotasiMirvalita’rifiketgannaqqosh. Ra’nouningyolg‘izfarzandi. Naqqosh-katta, do‘ngpeshonali, soqollarisiyrakkishi. Uningko‘zlariserma’no, muloyimboqadi, muomalasihamyoqimli. Ko‘zochib, mehnatniko‘rgan. NaqqoshYo‘lchiningyaqindo‘sti, sirdoshibo‘lgan.(Oybek)
YUqoridakeltirilganguruhlartarkibigakiruvchigaplartematikjihatdanuyg‘unlashgan, matnturiningharbiriumumiybirmaqsadniifodalashuchunxizmatqiladi. Bugapguruhlariuchun, asosan, quyidagixususiyatlarxarakterlidir:
- gaplarguruhidagibirinchigaplar – kommunikativvazifasijihatidanmustaqil. Qolgangaplaresakommunikativfunksiyasijihatidanbirinchigapganisbatantobedir.
- harbirguruhtarkibigakiruvchigaplarbirxilnutquslubiga– badiiynutqqaxos.
- harbirguruhstrukturalxususiyatijihatidanma’lumbirtizim – qatornitashkiletgan, butizimaniq, belgilanganhajmgaega – birinchimatnuchsoddagapdan, ikkinchimatnoltitagapdan, uchinchimatnettitagapdantashkiltopgan.
Lisoniydalillartahlilishuniko‘rsatadiki, matnvauningbirliklarinilingvistiknuqtainazardantadqiqetisho‘zigaxosalohidabirmurakkabjarayonbo‘lib, o‘zbekyozmanutqiko‘rinishlariningtarixiytaraqqiyotinianiq, ishonarliyoritibberishdailmiyvaamaliyjihatdankattaahamiyatgamolikdir.