Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

Mavzu bo‘yicha savollar
1.“Matn tilshunosligi” fani qaysi sohadagi ilmiy tadqiqotlar ko‘llamiga kiradi?
2. Mazkur maxsus o‘quv kursida maqsadni amalga oshirish uchun qanday vazifalarni amalga oshiri lozim bo‘ladi?
2. .“Matn tilshunosligi” fani nimalar haqida ma’lumotlar beradi?
Adabiyotlar
1. Yo‘ldoshevM. Badiiymatnninglisoniytaxlili. - Toshkent: Alisher
NavoiynomidagiO‘zbekistanMilliykutubxonasinashriyoti, 2010.
2. Kurbanova M. Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. - Toshkent: Universitet,
2014.
3. YuldoshevM. Badiiymatnlingvopoetikasi. - Toshkent: Fan, 2008.
4. Mamajonov.A. Tekstlingvistikasi. - Toshkent, 1989.
5.MamajonovA, AbdupattoevM. Matnnazariyasi. Farg‘ona 2016.


2-Ma`ruzaO‘zbek tilshunosligida matn kategoriyasining o‘rganilishi (4 soat)
Reja:
1. O‘zbek tilshunosligida matn tushunchasining o‘rganilishi.
2.Badiiy matnni o‘rganishda G`.Abdurahmonov,A.Mamajonov. I.Qo‘chqortoev, E.Qilichev, J.Lapasov, H.Nizomxonov, M.To‘xsanov kabi olimlarning hissasi.
3.Matn (kontekst) tahliliga doir N.Mahmudov, S.Meliev, M.Abdupattoyev kabi olimlarning ishlari haqida.
4.Matnning pragmatik va lingvopoetik tahliliga doir I.Mirzaev, M.Hakimov, M.Yo‘ldoshev, S.Boymirzaeva kabi olimlarning tadqiqotlari.


Tayanch atamalarr:matn, matnshunoslik, kogerent, pragmatika, mikromatn, makromatn, ilmiymatn, badiiymatn, kommunikativnutqiybutunlik, nutqgenerasiyasi, matnkogeziyasi, matnretrospeksiyasi.

Matnnazariyasihaqidagifikrnio‘zbektilshunosligidabirinchibo‘lib, akademikG‘.Abdurahmonovo‘rtagatashlagan. Olim 1980 yildaToshkentdao‘tkazilganButunittifoqturkiyshunoslarninganjumanidashumavzudama’ruzaqildi.

Matnhaqidagiba’ziumumiyfikrlarniA.G‘ulomovvaM.Asqarovahamkorligidanashrqilingan “Hozirgio‘zbekadabiytili” darsligidano‘qishmumkin( Toshkent, 1987, 7- bet).
O‘zbektilisintaksisigaoidturliadabiyotlardanutqning “matn” debataluvchiyirikbirligiganisbatanharxilatamalarqo‘llanibkelinmoqda. Jumladan, tekst – matn, murakkabsintaktikbutunlik, yiriksintaktikbutunlik, superfrazalisintaktikbutunlik, ustama ( sverxfrazovoe) frazalisintaktikbutunlik, supersintaktikbutunlik, diskurskabi.
Ko‘rinibturibdiki, matnvauningyirikbirliklariganisbatanturliatamalarishlatilgan. Lekinbuatamalarningko‘pchiligitekshirilayotgannutqbirliginingtabiatigato‘liqmoskelmaydi, unianiqifodaetolmaydi. Bizningnazarimizda, matnningyirikbirligiganisbatan “Supersintaktikbutunlik” ( qisqachaSSB) atamasiniqo‘llashmaqsadgamuvofiqdebo‘ylaymiz.
1980 yilda “O‘zbektilivaadabiyoti” jurnali(5-son)datadqiqotchiA. Mamajonov “Yiriksintaktikbirliklar” nomlimaqolae’lonqildi.
1983 yildaprof. I. Rasulovtomonidan “O‘zbektilivaadabiyoti” jurnalida “Murakkabsintaktikbutunlik” nomlimaqolachopetildi.
1983 yildaA. Mamajonovrustilida “Sverxfrazovoeedinstvo – kaksintaksiko-stilisticheskayakategoriya” nomliilmiymaqolae’lonqildi¹⁵.
«O‘Zbektilistilistikasi» nomlidarslik ( Toshkent, 1983 yil, 223 bet)damazmunjihatdano‘zarobirikkannisbiymustaqilgaplarguruhiganisbatan “murakkabsintaktikbutunlik” atamasiqo‘llangan.
1987 yildaM.To‘qsonov “Mikromatnvao‘zbekbadiiynutqidauningkogerentliginiifodalovchivositalar” mavzusidanomzodlikdissertatsiyasiyoqladi
M.Mukarramov 1984 yilda “O‘zbektiliningilmiystili” nomlimonografiyasininashrettirdi. Undailmiymatntahliletildi.
1989 yildamatnnio‘rganishgabag‘ishlanganbirinchio‘quvqo‘llanmasi "Tekstlingvistikasi” A.Mamajonovtomonidanchopettirildivatilshunoslargataqdimetildi. Qo‘llanmadao‘zbektilshunosligidailkmarotabamatnhaqidaatroflichanazariyma’lumotlarberildi¹⁶.
O‘zbektilshunosligidamatntilshunosligimasalalarinio‘rganishdaB.O‘rinboev, R.Qo‘ng‘urov, J.Lapasovlarhamkorligidayaratilgan “Badiiytekstninglingvistiktahlili” nomlio‘quvqo‘llanmasinialohidata’kidlabo‘tishlozim. Qo‘llanmadamatnningumumiyvao‘zigaxoslingvistikbelgilari, matnturlari, matntuzishvabundatilifodavositalaridanfoydalanishkabimuammolarlisoniydalillaryordamidatalqinetilgan.
TadqiqotchiM.Hakimov 1994 yilda “O‘zbekilmiymatniningsintagmatikvapragmatikxususiyatlari” mavzusidaginomzodlikdissertatsiyasinihimoyaqildi. 1997 yildaN. Uluqovtomonidan “O‘zbekchadiniymatnlarekzotikleksikasi” nomlinomzodlikdissertatsiyasiyoqlandi.
XuddishuyiliToshkentda “O‘zbektili”doimiyanjumaniningto‘rtinchiyig‘ilishio‘tkazildi. Anjuman “Ta’limjarayonidamatnustidaishlashningasosiyomillari” mavzusigabag‘ishlandi.
Ko‘rinibturibdiki, buanjumanningo‘tkazilishirespublikamizdamatnshunoslikmasalalariningtalimmuassasalaridao‘quvjarayonigatatbiqetilishidakattaahamiyatgamolikdir.
1998 yildaM.Abdupattoevo‘zining “O‘zbekmatnidasupersintaktikbutunliklar” mavzuidaginomzodlikdissertatsiyasinimuvaffaqiyatlihimoyaqildi.
Samarqanddavlatuniversitetitilshunosolimlaritashabbusibilan 1998 yilda “Maxsusmatnlarninglingvistiktalqini (interpretatsiyasi) vachetellardamuloqotqilishnifaollashtirish” mavzuidao‘tkazilganXalqaroilmiy-nazariykonferensiyaningo‘tkazilishitilshunosligimizdamatnshunoslikmuammolarigabo‘lgane’tiborningyanadayuqoridarajalargachiqayotganidandalolatberadi. AnjumandaO‘zbekiston, Qozog‘iston, XitoyvaHindiston, SHveysariya, Belorussiyakabimamlakatlarningfilolog-olimlariishtiroketdilarhamdamatnshunoslikmasalalaribilanaloqadorbo‘lgandolzarbmuammolaryuzasidano‘zarofikralmashdilar.
2000 yildanashretilgantilshunosolimE.Qilichevning “Matnninglingvistiktahlili”nomlio‘quvqo‘llanmasidabadiiymatnlarnitahliletishningtilsathlarigaoidusullarialohidao‘rinolgan.
2002 yildamatnlingvistikasitadqiqotchilariA.Mamajonov, M. Abdupattoevlarhamkorligidaoliyo‘quvyurtlarininglingvistikayo‘nalishimagistraturamutaxassisligitalabalariuchuno‘quvqo‘llanmanashrettirdilar¹⁷.
N.TurniyozovvaB.Yo‘ldoshevhamkorligida 2006 yildaSamarqanddachopetilgan “Matntilshunosligi” qo‘llanmasihammatnshunoslikmasalalarinio‘rganishgabag‘ishlangan.
Matnmuammolarinitadqiqetishbo‘yichaso‘nggiyillardayaratilganjiddiyishlardanyanabiriD.Xudoyberganovaning “Matnningantropotsentriktadqiqi” nomlimonografiyasidir.(Toshkent, ”Fan”2013).
BuasardaXXasroxirlario‘zbektilimatnlariningkognitiv-semantik, psixolingvistik, lingvokulturologikxususiyatlariyoritibberilgan.

1999 yildaSamarqanddachopetilganxalqaroilmiyanjumanmateriallari “Matnvauninglisoniytahliligaoidma’lumotlar” debnomlandi.

“Matnvauningtalqini”gabag‘ishlabSamarqandshahrida 2000 yilning 16-18 noyabridao‘tkazilgankonferensiyamateriallarihammatnshunoslikmasalalarinio‘rganishdaetibordanholiemas.
TadqiqotchiM.Hakimovtomonidan 2001yilda “O‘zbektilidamatnningpragmatiktalqini” mavzusidahimoyaqilingandoktorlikdissertatsiyasio‘zbektilshunosligidapragmatiklingvistikaningshakllanishidamuhimturtkibo‘ldi.
O‘zbektilshunosligidabadiiymatnmuammolarinio‘rganishborasidatadqiqotchiM. Yo‘ldoshevninghamxizmatlarikatta. U 2009 yilda “Badiiymatnninglingvopoetiktadqiqi” mavzuidadoktorlikdissertatsiyasinimuvaffaqiyatlihimoyaqildi. “Badiiymatnvauninglingvopoetiktahliliasoslari”(2007), “CHo‘lponso‘ziningsirlari”(2002), “Badiiymatnlingvopoetikasi”(2008), “Badiiymatnninglisoniytahlili”(2008) nomlariostidanashrqilingankitoblarimuallifningko‘pyillikmehnatlarisamarasidir¹⁸.
S.Boymirzaevaning “O‘zbektilidamatnningkommunikativ-pragmatikmazmuninishakllantiruvchikategoriyalar” mavzuidagidoktorlikdissertatsiyasinialohidaqaydetibo‘tishlozim. Mazkurtadqiqotishio‘zbektilshunosligidamatngashaxsningkognitivfaoliyatisifatidayondashganligibilanalohidaahamiyatkasbetib, matntilshunosligifanirivojigasalmoqlihissabo‘libqo‘shildi. Tadqiqotnatijalari 2009 yilda “Matnmazmunidatemporalliksemantikasi” nomidakitobshaklidaelonqilindi.
2014 yildatilshunosolimlarM.QurbonovahamdaM.Yo‘ldoshevlarhamkorligidanashretilgan “Matntilshunosligi” nomlikitobimatnshunoslikfanlarinio‘qitishdaqo‘lgakiritilgankattayutuqbo‘ldi. Mazkurqo‘llanmakattailmiyxodimlar, magistrantlar, mustaqilizlanuvchilarhamdafilolog-o‘qituvchilaruchunmo‘ljallangan¹⁹.
YUqoridako‘rsatibo‘tilganiday, o‘zbektilshunosligidamatnshunoslikmasalalariniilmiyvaamaliyjihatdanyoritishdakattayutuqlarqo‘lgakiritildi. Bubilanmatnmuammolario‘zbektilshunosligidahalqilibbo‘lindi, deganiemas,balkitilshunoslaroldigamatnshunoslikborasidayangi-yangimuammolarnio‘rganishvazifalariqo‘yildi. Navbatdagivazifamatntilshunosligibo‘yichaqo‘lgakiritilganmuvaffaqiyatlarniumumlashtirishvayanadarivojlantirish, yirikmonografikishlarniamalgaoshirish, yoshtadqiqotchilaroldigaahamiyatgamolikdolzarbvazifalarqo‘yishdaniborat. Jumladan:
- lingvistikkategoriyasifatidamatnbirliklarininganiqtasnifiniberish;
- abzatsvauningsemantik-stilistikmaqominibelgilash;
-engyiriksintaktik–struktura– nutqbirligi – matnningkompozitsionqurilishbirliklarinichuqurtahliletish;
- matnqismlariorasidagimazmuniymunosabatlarturinianiqlashvaularnichuquro‘rganish;
- og‘zakinutqmatniko‘rinishlari: so‘zo‘yinlari – askiya, qiziqchilikko‘rinishlariningkelibchiqishtarixi, rivojlanishi, ularningshakliy-mazmuniytuzilishinitadqiqetish.
YUqoridata’kidlabo‘tilganidek, bumuammolarhozirgikundao‘zbektilshunoslarioldidaturganbirinchigaldagidolzarbmasalalarhisoblanadi.
Nazorat savollari:
1. “Matnshunoslik”, “matn” (tekst) atamalarining izohi haqida.
2. Matn tilshunosligi taraqqiyotida Samarqandda o‘tkazilgan ikki xalqaro konferensiya (1998, 2000), “O‘zbek tili” doimiy anjumanining to‘rtinchi yig‘ilishi (1997) ning o‘rni..
3. “Kontekstda so‘z dinamikasi” tushunchasining izohi va konkret misollar asosidagi tahlili.
4. O‘zbek tilshunosligida matn va uning turlari tahlilida “Badiiy tekstning lingvistik tahlili” (1990), “Badiiy matn va lisoniy tahlil” (1995) asarlarining tutgan o‘rni.
5. Lingvistik pragmatika va uning xususiyatlari tahlilida M.Hakimov tadqiqotlarining o‘rni.
6. Badiiy matn lingvopoetikasi va matnning kommunikativ-pragmatik mazmunini shakllantiruvchi kategoriyalar tadqiqida M.Yo‘ldoshev, S.Boymirzaeva tadqiqotlarining tutgan o‘rni.