Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

Nazoratsavollari:

1. 
   Aktualbo‘linishjihatidanmatnqandayqismlargabo‘linadi?
   
2. 
   Temavaremamunosabatidegandanimanitushunasiz?
   
3. 
   SSBtemasiningmazmuniyturlariqandaytasnifqilinadi?
   
4. 
   Remanimadaniboratbo‘ladi?
   
5. 
   Matntemasivaremasiorasidaqandaymazmunimunosabatlaryuzagachiqishimumkin?
   

ASOSIYADABIYOTLAR:

1. 
   Mamajonov A., Abdurattoev M. Matn sintaksisi. Farg’ona, 2002
   
2. 
   Nurmonov A. Gar haqidagi sintaktik nazariyalar. Toshkent, 1981.
   

QO’SHIMCHAADABIYOTLAR:

1. 
   Hayitmetov A. O’zbek tilida garning aktual bo’linishi varozision masalalari. Toshkent: Fan, 1984.
   
2. 
   Nurmonov A. va boshq. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi. Toshkent: Fan, 1992.
   

13-Ma`ruza Matn kompozitszitsiyasi (4 soat)
Reja:

1. 
   SSBningkompozitsionqismlari.
   
2. 
   Boshlanma, fikrrivoji, tugallanma.
   
3. 
   Boshlanmaningfunksional-stilistikxususiyatlari: belgiuzvlari; harakatuzvlari; holatuzvlari; so‘roquzvlilingvistikbelgilari.
   
4. 
   Tugallanma-fikrnixulosalovchiqism.
   

Tayanch atamalar:Kompozitsionqismlar, boshlanma, fikrrivoji, tugallanma, belgiuzvli, miqdoruzvli. Holatuzvli, so‘roquzvliboshlanmalar

Harqandaytilyokinutqbirligiturlitomondantekshirilib, atroflichatadqiqetilgandaginauningbirliksifatidagibelgilariyanadaochiladi, asosiyxususiyatlarinamoyonbo‘libboradi. MatnningengyirikbirligihisoblanganSSBlarhaqidayuqoridagifikrlarniaytishmumkin. SSByaxlitliginitahminlovchiasosiyshartlardanbiri-bu, uningkompozitsionqismlargaegaekanligidir. Kompozitsionko‘rinishdeyilganda, engavvalo, E.A.ReferovskayatahkidlaganidekSSBningmatntarkibidagichegaralariniko‘rsatibturuvchiasosiyqism-elementlarningtartiblijoylashuvitushuniladi⁵³. G.YA.Solganikesabundayjoylashuvnikompozitsion-tematikko‘rinishdebatab, uningboshlanma, fikrrivojivatugallanmakabiasosiyuchqismdaniboratbo‘lishinialohidatahkidlabo‘tadi⁵⁴.

SSBlarningkompozitsonqismlarihaqidagifikrlarningboshqatadqiqotchilarningasarlaridahamuchratishmumkin⁵⁵. TadqiqotchiN.A.YUshinabundayko‘rinishiniabzatsganisbatanishlatadi⁵⁶.BizningchaSSBabzatsgatengkelganhollardaginaabzatsganisbatankompozitsiontuzulishvauningqismlarihaqidafikrbildirishmumkin, qolganholatlardaesaabzatsganisabatanqo‘llabbo‘lmaydi.
Demak, SSBsemantik, sintaktik, hamdastilistikbutunliksifatidakompozitsonjihatdanquyidagiuchqismdantashkiltopadi:

1. 
   Boshlanma – SSBningbirinchigapigatengkelib, mavzunibelgilovchivasemantikmarkazvazifasinibajaruvchiqism.
   
2. 
   Fikrrivoji – biryokiundanortiqgaplaryordamidaifodalanib, fikr-g‘oyanirivojlantiruvchi, shubilanbirgaboshlanmaniizohlovchi, oydinlashtiruvchiqism.
   
3. 
   Tugallanma – SSBningso‘nggigapi. Fikrnixulosalovchi, yakunlovchi. O‘zidanoldingigaplarmazmuninikonkretlashtiruvchiqism.
   

SSBqismlariningyuqoridagitarzdajoylashuvikompozitsionko‘rinishideyiladi.
Kompozitsionko‘rinishSSBningharqandaytipidahamjudbo‘ladivauningmatntarkibidagichegaralarinibelgilabberadi. SSBstrukturaljihatdannechtanisbiymustaqilgaplardaniboratbo‘lishidanqathiynazar, uningkompozitsionqismlariningjoylashuviyuqoridagitartibgaamalqilganholdanamoyonbo‘ladi.