Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

II. Fikrrivojininglingvistikbelgilari

Matntilshunosligi, jumladan, matnningengyirikbirligiSSBgabag‘ishlanganilmiy-tadqiqotishlaridauningtarkibiyqismlaridanbiri – fikrrivojihaqidahechnarsadeyilmaydi. MavjudadabiyotlardaSSBningasosiykompozitivkomponentisifatida, asosan, boshlanmaqismigaurg‘uberiladi.

HaqiqatdanhamboshlanmaningSSBdagirolibenihoyatkatta, uboshqaqismlarganisbatanhokim, qolganqismlariesadoimounganisbatantobedir. Ammobufaktqolgankomponentlar (fikrrivoji, tugallanma)ningSSBtarkibidagifunksiyasivao‘rniniaslopasaytirmaydi.
YUqoridatahkidlabo‘tilganidek, fikrrivojiboshlanmaorqalibayonqilinganfikr-g‘oyayokimavzunirivojlantirilishi, izohlanishi, kengaytirilishi, to‘ldirilishibilanxarakterlanadi:
Murodxo‘jadomlaSaidiyningopasikelgandanberitashvishda, Saidiyunidoktorgaqaratsa, pulketadi. Domlaesa, yaxshimi, yomonmishuEhsongaqaratibdori-poriqildirishni, agarbubilanbo‘lmasa, «doktorningdorisinikorqilmadi, demaktuzalmasekan”, debqo‘yaqolishnixohlaredi.
(A.Qahhor)
Keltirilganmisoldanko‘rinibturganidek, fikrrivojiboshlanmadabayonetilgan “Murodxo‘jadomlaningtashvishlari” bilanbog‘liqbo‘lganfakt, voqea-hodisalarniko‘rsatish, “tashvish” sabablariniochibberish, ularnihartomonlamaasoslashuchunxizmatqiladi.
Fikrrivojinitashkiletgangaplartarkibidaolmoshturkumigaxosso‘zlarko‘proqqo‘llanadi. Kontekstualsinonimlar – mahnosibir-birigayaqinturuvchi, bir-birinito‘ldiruvchileksemalarishlatiladi:
Uzunoqko‘ylakkiyganbirayolpastakhovlioldidaoppoqsochlariniyulibyig‘laredi. Uningnolasidaneruosmontitradi. Qushlarungaqo‘shilibfig‘onko‘tardilar. Qushlaryig‘ladilaru, ammogapnimadaekanligini, sochlariniyulibmotamsadrigatushayotganbuayolBuvaningbevaqolganmomosiekanliginibilmasedilar.
(E.Samandar)
YOkiquyidagimisolniolaylik:
Dadasiqamalganyiliqishqattiqkeladi. Ketma-ketqoryog‘ib, sovuqzaptigaoldi. Hovlidagitutshoxlariqorzalvoriostidaegilibilmiliqtanchagatikilib, kechalariallamahalgachauxlayolmayyotishardi.
(O‘.Xoshimov)
KeltirilgangapbirinchiSSBboshlanmasidagi «yig‘lamoq” leksemasifikrrivojiniifodaetgangaplartarkibida “titramoq”, “fig‘onko‘tarmoq”, “motamsadrigatushmoq” konstektualsinonimlarorqalikengaytirilyaptivafikrningrivojlanishiuchunxizmatqilyapti. BerilgankeyingiSSBdahamshundayholatkuzatiladi. Boshlanmatarkibidagiqorso‘zigamahnosijihatidanyaqinturuvchi (fikrrivojitarkibidagi) “sovuq”, “qorzalvori” so‘zvaso‘zbirikmalari, birinchidan, gaplarorasidagisemantikbog‘liqnitahminlabtursa, ikkinchidanfikrningmahlumbirtizimidarivojlanishigaasosbo‘ladi.
Fikrrivojinitashkilqiluvchigaplarko‘tariluvchiintonatsiyabilantalaffuzqilinadi, yahniintonatsiyagapdan-gapgatomonyuqorilabboradi.