|
(X.To‘xtaboev)
BuSSBnisemantikjihatdantahliletadiganbo‘lsak, uningtarkibidayuqoridaqaydetibo‘tilganxususiyatlarmavjudekaniniko‘ramiz. SSBtarkibidagibirinchigapningbirinchiqismi (SHakarxonnoibjussasikichkina...) vauchinchigapningbirinchiqismida (Ko‘rinishidanjudayoqimtoy...) portrettavsifiniifodalovchiSSBlargaxoselementlaruchraydi. Ularnisintaktikkonstruksiyatarkibidanchiqaribtashlasak, SSBningmazmuniyyaxlitligigaputuretadi. Demak, yuqoridagisintaktikkonstruksiyadaportretvaobraztavsifiaralashholdaberilganvabutabiiy, albatta. SHularnihisobgaolganholdavayig‘ilganmisollartahliligatayanib, butipdagisintaktikkonstruksiyalarniaralashtiplitasviriySSBlardebnomlashnilozimtopdik.
2. IzohiySSBlar.
Izohiysupersintaktikbutunliklarnechtakomponent-gapdantashkiltopishidanqat’iynazarikkiqismga: izohlanuvchivaizohlovchiqismgaajraladi. Izohlovchiqismizohlanuvchiqismningumumiymazmuniniyokiundagibirso‘zyokiso‘zbirikmasidananglashilganmavhumma’noyokitushunchanioydinlashtirishgayordamberadi.
Izohlanuviqismningpozitsiyasigako‘rabundaySSBlarniikkiturgaajratishmumkin:
a)izohlanuvchiqismibirinchio‘rindaqo‘llanadiganSSBlar:
San’atkortajangedi. Tanaffusvaqtizalgachiqqanedi, birtraktoristunisavodsizlikdaaybladi. Traktoristtanqidqilganigasan’atkorastichidayolmasedi: traktorqayoqda-yu, masalan «chorzarb” qayoqda, ashulachiqayoqda-yu, traktoristqayoqda.
(A.Qahhor)
YUqoridagimisoldaSSBtarkibigakiruvchibirinchigap (komponent) – “San’atkortajangedi” izohlanuvchiqismhisoblanib, keyingimustaqilgaplarshuqismdananglashilganmazmunningsababiniizohlovchiqismfunksiyasinibajargan. Qismlarorasidagibumantiqiybog‘liqlikSSBdagiumumiyyaxlitliknita’minlagan.
b) izohlanuvchiqismikkinchi (keyingi) o‘rindaqo‘llanuvchiSSBlar:
Uyuzimgabirsekundtikildi, go‘yomenibirinchimartako‘rayotgandekalllaqandaysinovchannazarbilantikildi, so‘ngraergaqaradi. Uningnimadandirhijolatchekibquloqlaribirdanlovillabyonganiniko‘rdimu, o‘zimqizaribketdim. Muqaddasdilimdagihislarnisezganedi. (O.YOqubov)
Busintaktikbutunlikdaesaoxirgigap «Muqaddasdilimdagihislarnisezganedi” izohlanuvchiqismvazifasidakelganvao‘zidanoldingiqism (mustaqilgaplar)ningmazmuninikelibchiqishisababinianiqlashgayordambergan.
IzohvazifasinibajaruvchiSSBlarnima’nosiizohlanayotganqismningsemantikasigako‘rayanaquyidagiguruhlargaajratishmumkin:
1. Paytizohiniberishuchunqo‘llaniladiganSSBlar. BundaytipdagiSSBdatinglovchiyokio‘quvchiningdiqqatiizohlanuvchiqismdagipayt, vaqtanglatuvchikomponentgaqaratiladi. SHukomponentanglatganma’no (mazmun) izohlanuvchiqismningsemantikyadrosinitashkiletadi. Izohlanuvchiqismesa, asosan, shukomponentningsemantikdoirasibilanbog‘liqbo‘lganvaziyat (sharoit)niochibberishgaxizmatqiladi.
Bodomsoygabahorertakeldi. Anchadanberihavoiliqturganligi, ergaqorkamtushganligidanqir, adirlarustiko‘katbilanqoplanibketganligisezilmadi. Bahorkelganligiertangio‘rikningto‘libturgankurtaklaribirdanbodroqdekochilibketganligidanbilindiavval. SHoshqaloqdehqonnialdaydigan, dangasaniesakuydiradigandamlarboshlandi.
(O‘.Hoshimov)
2. Miqdorizohiniberishuchunqo‘llaniladiganSSBlar:
Bektemirlarbeshog‘ayniedi. Og‘a-inilaro‘zlariningahilligi, bir-birigamehr-shafqatibilanhammaningdiqqatinijalbetar, havasinikeltiraredi. Kattaakasi – Tohirko‘pyillardanberishahardayashabsovetpartiyaidoralaridaxizmatetar, ikkinchiakasi – Qodirkolxozdabrigadir, ukasi – KamolesaToshkentda, oliymaktabdao‘qirdi-yu, biroqo‘tganyiliuhamarmiyagaolindi, o‘nettiyashararzandaZaynaboykolxozdagibolalarbog‘chasidamurabbiyaedi.
(Oybek)
Keltirilganmisoldananglashilibturganidek, SSBningbundayko‘rinishlaridaizohlovchiqismizohlanuvchitarkibidagimiqdorbildiruvchikomponentningma’nosinito‘ldiribkeladi. YUqoridagiSSBdabirinchiqismtarkibidagi “besh” so‘ziningma’nosiizohlanib, shuso‘zzamiridako‘zdatutilganog‘a-inilar, ularningbelgilari – mashg‘ulotvakasb – korlarihaqidafikryuritilgan.
4. Holatizohiniberishuchunqo‘llanuvchiSSBlar.
Supersintaktikbutunliklarningbundaytipidaizohlanuvchiqismorqalireallashganholatizohlovchianglatganbirikmatushunchasi – holat, izohiberilgan:
Hosildanbo‘shab, ko‘kragigashamoltekkankuzgidalalardaajoyibfayzbor. Dov-daraxt, o‘t-o‘lanbilanxuddierkabioltintusolgan.Kanallar, ariqlardahayqiriboqayotgansuvlarkumushdektoza, tiniq. YOzkirgunchaendiulargahechkimtegmaydi, yo‘linito‘smaydi.
(O‘.Umarbekov)
4. Belgiizohiniifodalashuchunqo‘llaniladiganSSBlar.
BulartasviriySSBlargayaqinturadi. YUzakiqaraganda, ularorasidadeyarli, farqsezilmaydi. Lekinbundaytipdagisintaktikkonstruksiyalar – SSBlarnichuqurroqtahliletadiganbo‘lsak. Ularorasidagifarqlitomonlarochilaborali. Agardiqqatbilankuzatilsa, ulardaizohlanuvchivaizohlovchiqismlarningmavjudligi, lekinSSBkomponentlarihisoblangannisbiymustaqilgaplarninghammasihamtasviriyxaraktergaegaemasliginiko‘rishmumkin. BundaySSBlardabelginingkimyokinimaga, qaysiob’ektyokisub’ektgaqarashliekanligidanqat’iynazar, izohlanuvchiqismtarkibidagibelgiifodalovchiso‘zyokiso‘zbirikmasiningma’nosiizohlanadi. Quyidagimisolgadiqqatqilaylik:
...Bodomgulhaddantashqarichiroyli, shaddodqizedi. Uo‘ziningchiroyliligidano‘zizavqlanardi. Qoshidanbirenlikyuqoridabirtekisqirqilganxatichaqulog‘iningostidato‘g‘rilabqirqilgansatangsoqoligabehiurug‘iivitilgansuvsuribyaltiratardi. Yigitlarningko‘zikuysindeb, durranichaptomongasalqiyshaytiribroqtang‘irdi. Usirapardozqilmasdi. CHunkishundog‘amuningnimqizillablari, sariqqamoyiloqishchehrasiharqandaypardozdanko‘rimliedi.
(S.Ahmad)
Ko‘rinadiki, bittaSSBdaniboratbo‘lganbuparchadanutqmuallifiningbutundiqqat-e’tiboriizohlovchiqismtarkibidagibelgianglatuvchi “chiroyli, shaddod” so‘zlariningma’nosiniochishgaqaratilgan. IzohiySSBlarningyuqoridasanabko‘rsatilganxususiyatlaridankelibchiqib, aytishmumkinki, ularg‘oyatdarajadamurakkablashgannutqko‘rinishlaribo‘lib, ulardanturliuslubiymaqsadlardakengfoydalanishmumkin.
Umumanolganda, SSBlartilstrukturalsistemasiningengyuqoribosqichidao‘rinegallovchisemantik-sintaktik-stilistikhodisahisoblanadi. Ularyuzasidanolibboriladigantadqiqotlarkattavamuhimnazariyhamdaamaliyahamiyatgaega. Supersintaktikbutunliklarnio‘rganishonatilimizningnaqadarboyimkoniyatlargaegaekanliginiisbotlashga, o‘quvchilardachuqurfikrlash, mukammalifodamadaniyatinishakllantirishgayordamberadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
