Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

Uchkundanberitinimsizyomg‘iryog‘adi. Dalabotqoqqaaylanibketgan. Paykalgakirsangiz, etikkaloychippayopishib, oyog‘ingizbilanqo‘shibsug‘uribolamandeydi.
(O‘.Hoshimov)
YUqoridagisupersintaktikbutunliktemasi (yomg‘ir) sababmazmuninianglatadi. Remadaesayomg‘irtufayliyuzagakelganholat, yahninatijaaksetgan.
Mavzuifodalovchigaplar, ko‘pincha, soddagapshaklidabo‘ladi. Kuzatilgantilfaktlaritasdiqlaydiki, mavzunibelgilovchigaplarqo‘shmagapholidahamberilishimumkin. Lekinundaqo‘shmagapkomponentlaridanbiriningmazmuniasosiybo‘lib, mavzuniifodalashdaetakchilikqiladi. QuyidagiSSBdatemanibelgilovchigapqo‘shmagapko‘rinishidabo‘lib, uningikkinchikomponentimavzuniifodalaydivaasosiytema (bahorpallasi)daniboratbo‘ladi.
Kengadir, bahorpallasi. Osmondaengilbulutborgao‘xshaydi. Harbittasipiyoladekkeladiganlolalarqiyg‘osochilgan, oyijonimegiliblolagaqo‘luzatyapti. Engilginashabadaborgao‘xshaydi.
(X.To‘xtaboev)
Tahliletilgantilmateriallarishuniko‘rsatadiki, tema-remamunosabatimatnsintaksisiningkichikbirligihisoblangangapdaginaemas, hattooliydarajadagishakllangannutqbirligi – kattasintaksisningtekshiruvobhekti – supersintaktikbutunliklardahamo‘zaksinitopadi.
Obhektivborliqvaijtimoiyhayotturlmi-tumanvoqea-hodisalargaboybo‘lganitufayliham, supersintaktikbutunliklardatemaningxilma-xilbo‘lishitabiiyhol. Lekinshunialohidaqaydqilmoqlozimki, mavzu (tema) qanchalikrang-barangbo‘lmasin, remaasosinianashumikromavzubilanuzviybog‘liqholdareallashadiganoqibat – natijamazmuniegallaydi.
Supersintaktikbutunliklardatema-remamunosabatiniqo‘yilayotganmavzuningxususiyativaxarakteridankelibchiqib, mahlumbirtizimasosidao‘rganishkattaahamiyatgaega. To‘planganvatahliletilganmisollargatayanganholda, SSBtemasibilanaloqadorremaningasosiymazmuniymundarijasisifatidaquyidagilarnibelgilashmumkin:

1. 
   Zamonbilanaloqadornatija.
   

SSBtemasivaremasiorasidabundaymunosabatturi
o‘rnatilgandatemapaytgaremaesanatijagatengkeladi. Temaorqalipayt, vaqt, zamonkabilarhaqidagifikr, remadaesaanashularbilanbog‘liqbo‘lgannatijamazmuniifodaetiladi:
Endiqorketganpaytlar. YAlang‘ocheryangicho‘miltirilgan
chaqaloqdaybug‘lanadi, shaharhovlilarisuvichibyotadi, asfaltko‘chalardanesaengilchangko‘tariladi. Bahornafasihammayoqniyumshatib, allanechukbo‘shashtiribqo‘ygan. Havomayinvatotlituyuladi.
(P.Qodirov)
keltirilganSSBdananglashiladiki, birinchigaptemaorqalipaytifoadalnib (Endikorketgangaplar), remadaesaanashupaytjarayoniningnatijasisifatidaro‘yobgachiqqantabiatvaodamlardagio‘zgarishlartasviriberilgan. Odatda, bundaytipdagiSSBlarnitashkiletuvchinisbiymustaqilgaplarningkesimi (birpaytgataalluqlivoqea-hodisalarhaqidafikryuritilayotganligiuchunham) birxilzamonshaklidabo‘lishibilanxarakterlanadi. YUqoridagiSSBtarkibidaginisbiymustaqilgaplarninghamkesimlaribirxil (hozirgi-kelasizamon) shaklidaekanliginikuzatishmumkin. YAnashunialohidaaytibo‘tishmumkinki, bundayko‘rinishdagiSSBlardabirpaytgaaloqadorvoqea-hodisalarningro‘yobgachiqishidakeskinchegaraqo‘yilmaydi. SHuninguchunhambundaySsblarniochiqkonstruksiyasifatidabaholashhammumkin.

2. 
   Sababbilanaloqadornatija.
   

Supersintaktikbutunlikningtemavaremasio‘rtasidasabab
natijamunosabatio‘rnatilganda, temasababga, remaesanatijagatengkeladi. Bundatemaremadaifodaetilganvoqea-hodisaningro‘yberishiyokiro‘ybermasliginingsababini, asosiniko‘rsatadi.
Kuzertatushdi. Qovunpalagiqurimasdanturib, havodamezonuchdi. Kechalariosmondaturnalarninghorg‘innolasieshitildi. Teraklarbarginiertato‘kdi. Buyilqishqattiqkeladigangao‘xshaydi.
(O‘.Xoshimov)
YUqoridagiSSBningtemasi (kuzertatushdi) sababmazmuninianglatadi. Remadaesakuzningertakelishinatijasidayuzagakelganholat, voqea-hodisalarsanabko‘rsatilgan, yahninatijaaksetgan.
BahziumumiykonteksttalabibilanSSBtema-reamsiningo‘rinlashuvio‘zgaribqolishihammumkin. YAhni, tema-remadao‘zifodasinitopganvoqea-hojisaningnatijasinihamko‘rsatishimumkin. BundaSSBtarkibidaginisbiymustaqilgaplarningo‘rinlashuvtartibihamdamaxsusintonatsiyamuqimvazifabajaradi. Odatda, bundayholatdadastlabnatijaberilib, uningsodirbo‘lishiyokibo‘lmasliksabablarikeyinsanabko‘rsatiladi.
Masalan:Boburarosatdaqolibqiynalaredi. Onasishunchalikishontiribaytganhaqililtimoslariniradetishgauningtilihamborma, ko‘nglihamchopetmasedi. AmmoQosimbekuningqalbidashundaytug‘yonlihislaruyg‘otdiki, ulardanqutulishninghamilojiko‘rinmayqoldi. AgarSamarqanddanvozkechsa, narigazo‘ravonlarpoyxatniolishi, keyinAndijongabostiribkelishimuqarraekaniungahozirjudaaniqsezilmoqdaedi.
(P.Qodirov)
Ko‘rinadiki, keltirilganSSBdatema (Boburningarosatdaqolibqiynalishi) natijadaremaesauningsabablarinitavsiflashdaniborat. YUqoridata’kidlabo‘tilgandek, sabab-natijakategoriyasiningbundayholatdao‘rinlashuvimatndagiumumiykontekstvamuallifningindividualuslubibilanbog‘liqbo‘libularningshundayholatdavoqeabo‘lishidanisbiymustaqilgaplarningjoylashuvtartibiningo‘zgarish, matnningichkiritmio‘zgarib, sabab-natijaintonatsiyasiningmaxsusnatija-sababintonatsiyasigaaylanganiniehtiborgaolmoqlozim. Odatdasabab-natijamunosabatipasayuvchiintonatsiyabilan, natija-sababmunosabatiesako‘tariluvchiintonatsiyabilanaytiladi.
3. Zamonhamdasababbilanaloqadornatija.
Tema-remasiorasidabundaymunosabato‘rnatilgansupersintaktikbutunliklaro‘zigaxosxususiyatkasbetadi. SSBlarningbundaytiplaridatemapolisemantikXaraktergaegabo‘ladi. Demak, tilimizdaso‘zlar, affikslar, predikativbirliklardako‘pmahnolikxususiyati – polisemantizmmavjudbo‘lganikabi, nisbiymustaqilgaplardahamshuholatnikuzatishmumkinekan. Faqatmustaqilgaplardapolisemantizmkontekst, yahninutqsharoitlaridaginayuzagachiqadi. YUqoridagikabixususiyatlarSSBtemasigatengkeluvchigaplargahamxosdir. SSBtemasivaremasipayt-sabab-natijamunosabatigakirishganda, temabiraktningo‘zidahampayt, hamsababmazmuniniifodaetadi. Remadaesaharikkalasiningnatijasiko‘zgatashlanadi:
Tongotdi. Tepaliklarningqorbosgancho‘qqisi, o‘rmondagidaraxtlarninguchiqizardi; uzoqjilg‘adanko‘tarilibosmongataralganqop-qoratutunningbirchekksijigarrangtusgakirdi. Katta-kichikvodiylarniqoplabyotgantumanxuddko‘lgao‘xshabko‘rinaredi.
(A.Qahhor)
KeltirilganSSBdahamtema (Tongotdi) polisemantikxaraktergaega, undahampayt, hamsababmazmunimavjud. Bunda, albatta, kontekstningrolibenihoyakatta. Lekinshunihamaytibo‘tishkerakki, temagatengkelgan “Tongotdi” gapiningko‘pmahnolikkaegabo‘lishidaurg‘uning, ayniqsa, logikurg‘uningrolinihamunutmaslikkerak. YUqoridagigapdalogikurg‘utongso‘zigatushsa, paytmazmuniotdiso‘zigatushgandaesasababmazmunibirinchiplangachiqadi. Faqatbundatemagatengkeluvchigapningfehl-kesimio‘tgan, hozirgivahozirgi-kelasizamonformasidabo‘lishizarur. Agarukelasizamonshaklidaifodalanganbo‘lsa, gapo‘ziningko‘pmahnolikxususiyatiniyo‘qotadi.
4.Miqdorbilanaloqadornatija.
Buturdagitema-remamunosabatigaegabo‘lganSSBlar
quyidagibelgilaribilanajralibturadi. Bundatemamiqdorifodalaydi. Rmadaaanashumiqdorgaxosxususiyatlar, undankelibchiquvchioqibat—natijagaoidmahlumotlar, voqea-hodisalarsanabko‘rsatiladi, izohlanadi. Bularningbarchasiumumlashibyangibirtema-remamunosabati – miqdornatijanihosilqiladi: