Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

Nazoratsavollari:

1. Nutq tiplari haqida ma`lumot bering.

2. So‘z birikmasi orqali ifodalangan matnda pog‘onali munosabatning namoyon bo‘lishi haqida ma’lumot bering.
3. Murakkab sintaktik qurilma, supersintaktik butunlik (SSB) orqali ifodalangan matnlar va nutq tiplari munosabatning namoyon bo‘lish usullarini aytib bering.
4. Tasviriy nutq tipining asosiy xususiyatlari matnda qanday namoyon bo`ladi.
Adabiyotlar
1. Yo‘ldoshevM. Badiiymatnninglisoniytaxlili. - Toshkent: Alisher
NavoiynomidagiO‘zbekistanMilliykutubxonasinashriyoti, 2010.
2. Kurbanova M. Yo‘ldoshev M. Matn tilshunosligi. - Toshkent: Universitet,
2014.
3. YuldoshevM. Badiiymatnlingvopoetikasi. - Toshkent: Fan, 2008.
4. Mamajonov.A. Tekstlingvistikasi. - Toshkent, 1989.
5.MamajonovA, AbdupattoevM. Matnnazariyasi. Farg‘ona 2016.


12-Ma`ruzaMatn uslubiyati (4 soat)
Reja:

1. 
   Matn va uslub.
   
2. 
   Muallif nutqining o`ziga xosligi.
   
3. 
   Indvidual uslubda va matn shakllanishi.
   

Tayanch atamalar: uslubiyat, muallif nutqi, indvidual uslub, nutq uslublari, uslubiy o`ziga xoslik.
SSBlardafikrnibayonqilishningturlishakllarimavjudbo‘ladi: xabarberish, tasvirlash, muallifnutqi, dialogyokipersonajlarsuhbatikabi. SSBningbundaybo‘linishikontekstualbo‘linishdeyiladi.
SSBlarorqalimoddiyvama’naviyhayotturlitarzdaijtimoiy, madaniy, umumiyvashaxsiy, badiiyyokiilmiytarzdayoritiladi. SHunuqtainazardanularnutqningturliuslublarigaxosbo‘ladi. SSBlarnutqningbarchauslublaridakuzatiladi.
HarqandaySSBninguniversalxususiyatiuorqaliaksettirilganvoqea-hodisalarningketma-ketliginita’minlashdir. Ketma-ketlikostidaumumiyfikrniyuzagachiqaruvchiifodavositalariningzanjirli (bog‘liqli) nutqko‘rinishinihosilqilishitushuniladi.
SSBlartilningboshqabirliklari, jumladan, so‘zvagapbilanuzviybog‘liqdir. Leksikologiyadaso‘zma’nosi, sintaksisdagapsemantikasio‘rganilarekan, ularniizohlashuchun, albatta, kontekstgamurojaatqilinadi. Kontekstfunksiyasiniesamatnningengyirikbirligisanalgansupersintaktikbutunlikbajaradi.Bundanshundayxulosakelibchiqadiki, SSBninguslubiyfunksiyasinihoyatdakeng. Supersintaktikbutunliklarninganashundayxususiyatlaridankelibchiqqanholda, quyidagitasnifasosidao‘rganishnilozimtopdik.
1. TasviriySSBlar.
Bundaysintaktikbutunliklartabiat-hodisalariningasosiyxususiyatlarinitasvirlash, sanabko‘rsatish, shaxsyokipredmetbelgilarinitasvirlash, ularningto‘liqtavsifiniberishuchunxizmatqiladi. Sintaktikkonstruksiyaorqalitasviretilayotganob’ektxarakterigako‘ratasviriySSBlarnio‘znavbatidayanaquyidagiguruhlargaajratishmumkin:

2. 
   PeyzajtavsifiniifodalovchiSSB.
   

Bundaykonstruksiyalaryordamidaharakat, voqeahodisalarningyuzagachiqisho‘rni, joyi, muhititasviretiladi. Ayniqsa, badiiyasarlarmatnlaridabundaytipdagikonstruksiyalarningfunksiyasibeqiyosdir. Odatda, prozaikvadramatikasarlardagibob, qism, pardako‘rinishlari, asosan, manashundaySSBlardanboshlanadi. Ularningsemantik-uslubiyxususiyatlarigaasoslanganholdaquyidagiikkiguruhgaajratibo‘rganishmumkin:
a) tabiattasviri:
Atrofjimjit. Kechkishabadag‘ir-g‘iresadi. Tog‘ningsoyatarafiyashiltusgakirgan. CHo‘qqilarningqiltuchisadafdekchaqnaydi.
(S.Ahmad)
YUqoridagikeltirilganSSBdananglashilibturganidek, bundaybutunliklaryordamida, asosan, tabiatvaungaxosbo‘lganvoqea-hodisalartasviriberiladi. Ulardaumumiyko‘rinish, kengplanli, kengmasshtablitasvirberiladi.
b) holattasviri:
BundaytipdagiSSBlardagitasvirbirmunchatorroqvachegaralanganholatdabo‘ladi. Ularorqali, asosan, biryokiikkipredmetningtorplandagitasviriyoxudkichikepizodikko‘rinishlartasviretiladi:
Dasturxonbashang. Issiqnon, patir, xilma-xilpishiriqlar, qazi-qarta, yaxnago‘sht, turlishirinliknozune’matlargato‘la. Poygakdaoqruxsamovarshaqillabturibdi.
(Oybek)
2. PortrettavsifiniifodalovchiSSBlar.
ButurdagiSSBlardavoqea-hodisayokiharakatningro‘yobgachiqishidaishtirokqiluvchishaxs, turlijonivorlar, badiiyasarpersonajlariningtashqiqiyofasi – portretko‘rinishitasvirlabberiladi:
...bugo‘zalqizochra’noguliningtusida, yokioqsariqtusdayaratilganedi. A’zodao‘sgantuklargahamhaligitusningta’siribo‘ladi. Ra’noningsochigungurtqoraya’niquyoshsizjoylardaqorako‘rinsaham, quyoshdabirozsarg‘ishbo‘libko‘rinaredi. SHungao‘xshashRa’noingko‘zidahambuningasoriko‘rinadi: mudavvaragamoyilroqjoduko‘zikishigaqattiqqaraganda, qoralikdanboshqayanabirturliqizg‘ishnursocharedi. Kipriklariostidanafisbirsurmadoirasiboredi. Qoshitutashkabiko‘rinsahamko‘ndalangyotganikkiqilichorasininafisbirquyiko‘tarilishajratibturaredi. Burnihechbirmunaqqidgaberishmaslikmutanosib, harzamonuyalishtabassumigahozirturgannafiskipriklariningyuqorigiqismidasezilar-sezilmastuklarko‘karganedi. YUzicho‘ziqhamemas, oykulchadebhambo‘lmas; kulibqaraganda, qizilolmaostlaridaikkitazammaravishlikshaklhosilbo‘lar, go‘yobizgachinrangiguliochilganholatdako‘rinaredi. Sochlarijudaquyuq, sanoqsizkokillarorqa-o‘nginitutibyotar, qaddiuzunlikbilanqisqalikningo‘rtasi, do‘ndiqbarmoqlariningjimjilog‘idaxinagullari; harholdabuqizQo‘qondaemas, umuman, Farg‘onaningkuylarigaqo‘shibmaqtalaturg‘ongo‘zallardanedi.
(A.Qodiriy)
PortrettavsifiniifodalovchibundaySSBlartasvirnutqtipidaqo‘llanuvchikonstruksiyalarhisoblanib, nutqbirliklariningboshqako‘rinishlariichidaimkoniyatlarikengligi, ravonligi, mahsuldorligibilanalohidaqimmatgaega. SSBorqalitasvirlanayotgantasvirob’ektiningasosiybelgi – xususiyatlarigako‘ra, portrettavsifiniifodalovchiSSBlarniquyidagichaikkiguruhgaajratishmumkin:
a) umumiyportrettavsifiniifodalovchiSSBlarorqalima’lumbirguruh, ma’lumbirturdagishaxsyokipredmetlarningba’zanesabutunbirxalqningtashqiko‘rinishi, asosiytashqibelgilarisanabko‘rsatiladi, qisqasi, jamoa, guruhyokixalqningumumiyportretichizibberiladi:
Qoplonbopliklarnihoyatdasog‘lom, chiroylibo‘ladilar. Erkaklarig‘ozqomatli, qorasoqol, harqandayishnihameplabketadigankishilar. Qizlaribamisolikiyikningo‘ziko‘zlarikatta-katta, qop-qora, kipriklariyuzinito‘sgudek. YUrgandaegilmaydadilyuradilar.
(S.Ahmad)
b) individualportrettavsifiniifodalovchiSSBlardaesayolg‘izbirshaxsyokipredmetningtashqiko‘rinishihaqidama’lumotberiladi:
AnaMunavvar!Olovtaftidanmi, chiroylitiniqyuzilovillabketyapti. Yo‘q, uortiqchaqilpanglamaydi. Ammoingichkauzunqo‘llarishuqadarmutanosibharakatqiladiki, ko‘zlarishuqadarma’nolisuziladiki, beixtiyormahliyobo‘libqolasiz. Uningimolari, uningma’nolinimtabassumihechqaysiqiznikigao‘xshamaydi.
(O‘.Hoshimov)

3. ObraztavsifiniifodalovchiSSBlar

Butipdagisupersintaktikbutunliklarshaxslar – badiiyasarpersonajlariningobrazi, ichkidunyosi, xulqi, fe’l-atvorinitasvirlash, yoritish, uningxarakteriniochibberishkabifunksiyalarnibajaradi:
StarshinaTemurbeketimxonadakattabo‘lgan. BirmunchafursatIskobildagirus – tuzemmaktabidatahsilko‘rgan. Ammobequntvauquvsizligitufaylitahsilnichalatashlabkelgan. Noibunio‘ziuncha-munchadilxushlikqilibyurganetimqizlardanbirigauylantirib, o‘tganyilimirshabxonanozirligigatayinladi. Temurbekdo‘mboqqinayigit, jindekovsarligivadovdirligihambor. SHuninguchunko‘pinchado‘ppiolibkeldesa, bosholibkeladi.
(X.To‘xtaboev)
Obraztavsifiniifodalovchibundaysintaktikkonstruksiyalarnitavsifetilayotganob’ektningxarakterigako‘raikkiguruhgaajratibo‘rganishmumkin:
a)umumiyobraztavsifiniifodalovchiSSBlar;
b) individualobraztavsifiniifodalovchiSSBlar.
a)umumiyobraztavsifiniifodalovchiSSBlar, umuman, birturdagipredmetlar, voqea-hodisalar, birorguruhgamansubshaxslarningumumiyxarakterlari (urf-odatlari, yurish-turishlari, an’analari, madaniyatlari, fe’l-atvorlarikabilarni)niyoritishuchunqo‘llaniladi:
Tog‘bolalarijudasho‘x, jangaribo‘ladi. Narigiqishloqbolalaribilanurushishuchunataylabdovonoshibborishardi. Ko‘ylak-ishtonlardabdalabo‘lib, biriningboshiyorilib, biriningko‘ziko‘karib, kechgatomonqaytibkelishardi. Ammomushtlashishgato‘ymaganbubolalarertasigayanadovonoshibqasdlariniolibqaytishardi.
(S.Ahmad)
Tog‘liklarningo‘zo‘jarqonunlaribo‘ladi. Xarsangtoshlardanuytiklaydilar. Harbahorsellaruylarinibuzib, vayronqilibketadi. Ularqaysarlikbilanyanakulbatiklaydilar. Butunumrlarisellar, toshlarbilanolishibo‘tadi.
(S.Ahmad)
b) individualobraztavsifiniifodalovchitasviriySSBlaresayolg‘izbirshaxsyokipredmetningobrazi, xarakteri, ichkidunyosinitasvirlashuchunxizmatqiladi.
Hikmatillojudatortinchoqbo‘lsayam, qo‘rqoqlardanemas, tortinchoqlikboshqa, qo‘rqoqlikboshqa. Lekinuningyomonbirodatibor. Kattalarningoldigakiribbirnimaniiltimosqilishnixushlamas, odatdashundaypaytlardabeixtiyordovdirabqolardi.
(O.YOqubov)
...YOdgorHamrodanotayinlikaniqroqko‘rinardi. Umuman, iste’dodlibo‘lganburassomdagiasosiyqusurhamhamshunotayinlikda. Upulgao‘ch. SHuhratgaishqiboz. O‘zidankuchliroqodamdanhayiqadi. Qo‘rqoqligiuchunqurbonqilishmumkin.
(E.Samandar)
1. EmotsionalholatifodalovchitasviriySSBlar
Tasviriysupersintaktikbutunliklarningbutipibadiiyasarqahramonlariningruhiyholati (iztirobi, quvonchivaboshqaruhiykechinmalaribilanbog‘liqbo‘lganko‘rinishi) tasviriniberishuchunqo‘llaniladi.
XonzodabegimindamayBoburgayaqinlashdi. YUziniukasiningko‘kragigabosibelkalarisilkina-silkinao‘rtanibyig‘ladi. SHutarzdauBoburbilanso‘zsizvidolashdi-yu, keyingo‘youningfarmonigabo‘ysungandayboshegibchiqibketdi.
(P.Qodirov)
2. AralashtipdagitasviriySSBlar
MatntarkibidaSSBlarningshundayturlariuchraydiki, ularningbutunstrukturasidavomidayuqoridabizsanabko‘rsatgantasviriySSBlarninguyokibutipigaxosxususiyatlar, belgilaralmashinib, o‘zgaribturadi. Ularasosan, portretvaobraztavsifiniifodalovchiSSBlarningaralashganko‘rinishidaniboratbo‘ladi. Masalan: quyidagimisolniolaylik:
SHakarxonnoibjussasikichkina, nozikta’b, didibalandbirkishi. Ovrupamadaniyatibilantanishbo‘lganiuchunovrupaliklargao‘xshabdidhamixlosbilankiyinadi. Ko‘rinishidanjudayoqimtoy, qattiqgapirmaydi, bo‘lar-bo‘lmasgatutaqibhamketmaydi, sabr-toqatlibirkishi. Ammojahlichiqsa, hiylatajang, serzardabo‘libqoladi...