Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

13-Ma`ruzaMatnda tema va rema munosabati (4 soat)
Reja:

1. 
   Aktualbo‘linishtarixi.
   
2. 
   Aktualbo‘linishbirliklari.
   
3. 
   Temavauningmatniningshakllanishidagiroli.
   
4. 
   Temaningmazmuniytasnifi.
   
5. 
   Rema-yangixabar.
   

Tayanch atamalar:Formal (shakliy) bo‘linish, aktual (ichkimantiqiy) bo‘linish, tema, rema, ifodaasosi, ifodayadrosi, mavzu, xabar.
Sintaktikbutunliklardatemavaremamunosabatitilshunoslikningsemantikkategoriyasihisoblangangapningaktualbo‘linishimuammosinitashkiletadi.
Gapningaktualbo‘linishnazariyasinimaxsuslingvistikyo‘nalishsifatidaasoslanganchexolimiV.Mateziusdir⁴⁹.
Uningfikricha, gapikkiqismdaniboratbo‘lib, fikrningboshlanishnuqtasi – vaziyatdanmahlumbo‘lgan, avvalginutqsharoitidanosonanglashilganqismdanhammagapdagiasosiyinformatsiyaniifodalovchikommunikativmarkaz – qismdantashkiltopgan.
Rustilshunosligidaaktualbo‘linishmasalasibilanmaxsusqiziqqanolimI.P.Raspopovdir⁵⁰.
Sintaktikbirliklardaaktualbo‘linishmasalasiasrimizning 70-yillaridanboshlab, turkologolimlarnihamo‘zigatortdi. Buo‘rindaR.S.Amirov, F.M.Agaeva, K.N.Valievkabilarningmaqolavayiriktadqiqotishlarinieslatibo‘tishmumkin⁵¹.
O‘zbektilshunosligidagapningaktualbo‘linishimuammosiniyoritishdastlab 70-yillargato‘g‘rikeladivaularningyakuniynatijasisifatidaA.Hayitmetovningmonografiktadqiqotiyuzagakeldi.
O‘zbektilshunosligidaaktualbo‘linishbirliklari – temavaremamunosabati, asosan, soddagaplardoirasidaginao‘rganilganbo‘lib, bumasalaningqo‘shmagaplarhamda, umuman, matnqurilishinuqtainazaridantadqiqetishhaligachao‘ztadqiqotchisinikutmoqda.
Mahlumki, sintaktikkonstruksiyadaaktualbo‘linishbirliklarisifatidako‘pchilikolimlargapningifodaasosi – temavaifodayadrosi – remanibelgilaydilar. Nutqmuallifivaeshituvchiyokio‘quvchikommunikatsiyamexanizmitarkibigakiradi. Tema – mavzuularningharikkalasigaham, ko‘pincha, oldindanmahlumbo‘lsa, remayangixabar, informatsiyahisoblanadi⁵². Ko‘rinadiki, usintaktikkategoriyasifatidamazmuniyplandahamo‘rganiladi. Hozirgikundao‘zbektilshunosligidatilkategoriyasinimazmuniyjihatdano‘rganishtendensiyasiningnihoyatdakuchayibketayotganihammagamahlum.
Inson, ko‘pincha, alohidaolinganso‘zlarbilanemas, mazmunanbir-birigaaloqadorbo‘lgan, bir-biridankelibchiqadiganfikranglatuvchigaplaryordamidamuomaladabo‘ladivayo‘lbilano‘zarofikralmashadi. SHuninguchunhamkommunikativfunksiyabajarishijihatidanmatnbirinchio‘rindaturadi: matnningengyirikbirligihisoblanganSSBlargapningaktualbo‘linishimasalasibilanbog‘liqdir. Supersintaktikbutunliklardahamxuddisoddagaplardagidekaktualbo‘linishkuzatiladi: mavzu (tema), nutqpredmeti (fikrningnimahaqidaekanligi), xabar (rema) esamavzuningyoritilishi, uningnimadaniboratekanligisanaladi.
Katta(makro) matnlardamavzu (tema)asarningbutunhajmidavomidayoritilibboriladi. Bundaymatnlartarkibidauningyagona (makro) mavzusiningyoritilishinitahminlovchikichikmavzu (mikrotema)larmavjudbo‘ladi. Anashundaykichikmavzularningyoritilishidasupersintaktikbutunliklarvositabo‘libxizmatqiladi:
Masalan:Ko‘m-ko‘kosmonbilantutashgandengiztinch, sokinedi. Botibborayotganquyoshnurlaridanuotashdektovlanibko‘zniolardi. Engilshabadaturdi. Kamalaktusto‘lqinohistasuzibkelib, qirg‘oqqaurildi. Sohildagioltinrangqumninamqildi, keyinshundayohistaqaytibketdi. Dengizxudditunbo‘yiovqilgan, ammohechgarsatopolmaycharchabtinolayotganshergao‘xshardi.
(U.Umarbekov)
YUqoridakeltirilgangaplarguruhi – supersintaktikbutunlikdatema «dengiz” bo‘lib, remaesauningbirnechasoniyalikholatidagitasvirinireallashtirishdaniboratdir.
SSBlardaularningtemasivaremasio‘rtasidaaniqmazmuniyyaxlitlikvalogikizchillikkuzatiladi. Ssbnitashkiletgangaplarningo‘zaroichkimazmuniyaloqadorliklarievazigaasosiyg‘oyamavzuhaqidamahlumotberiladi. SHundayqilib, SSBtemasivaremasiorasidasemantik (mazmuniy) munosabatvujudgakeladi.Bundaymazmuniymunosabatlarqo‘shmagapqismlariorasidagimazmuniyturlarigao‘xshabketadi, biroqSSBtarkibidabirmunchamurakkabroqko‘rinishlardanamoyonbo‘ladi
Ssblardatema-remamunosabatisemantikaloqadorlikqonuniyatiasosidayuzagachiqadi. Buqonuniyatozginabo‘lsa-dabuzilsa, SSBningmazmuniyvastrukturalyaxlitligigaputuretadi. SSBmavzusiningqandayxarakterdabo‘lishidanqathiynazarremaanashumavzubilanaloqadorbo‘lganyakun-natijanio‘zidaaksettiribturadi.
Masalan:Eldanmadorketganyillaredi. Yigitlarningjoniniurushsug‘urgan, keksalrvaayollar, bola-chaqayo‘qchilikazobinitortishar, tirikchilikchidabbo‘lmasazobgaaylanganedi. Otaqo‘rg‘onnio‘tinbilantahminlashhamishagidekqorayantoqliklargardanidabo‘lganidan, qurbietgankishilarQoraqumdansaksovulkesibkelishar, shundaychoy-chaqaishlabro‘zg‘ortebratishardi.
(E.Samandar)
KeltirilganSSBdananglashiladiki, birinchigaptemaorqalipaytifodalanib (eldanmadorketganyillar), remadaesaanashupaytnatijasidayuzagakelganqiyinchilikvaazoblihayottasviriberilgan. Birso‘zbilanaytganda, temavaremaorasidapayt-natijamunosabatimavjud.
YOkiquyidagimisolniolaylik: