Tilshunoslik kafedrasi «matn tilshunosligi»

1. Boshlanmavauningfunksional – semantikxususiyatlari
SSBnechtanisbiymustaqilgaplardaniboratbo‘lishidanqathiynazaruningtarkibidagibirinchigapuningkompozitsionko‘rinishidaham, strukturalqurilishidahammuhimfiunksiyabajaradi. BirinchigapSSBningsintaktikvamazmuniyyadrosinitashkilqiladi. Kommunikativjihatdanhambirinchigapkuchlibo‘ladi. I.Rasulovjudato‘g‘ritahkidlaganidek, «MSB (SSB)ningbirinchikomponentianchamustaqilligibilanboshqalardanfarqqiladi”⁵⁷. Xuddishubirinchigapboshlanmavazifasinibajaradi. YAhnifikrniboshlabberadi. SSBningharqandayko‘rinishidaboshlanmabirinchigapdaniboratbo‘ladi. Boshlanma– birinchigap, yuqoridatahkidlabo‘tganimizdek, SSBning “engmuhimqismidir”⁵⁸. SHundayekan, SSBlargabahoberishda, ulartarkibidagiboshlanma-gaplargaehtiborberish, uningo‘zigaxosxususiyatlariniatroflichatadqiqetishmaqsadgamuvofiqdir.
Turliko‘rinishdagiSSBlartarkibidagiboshlanma – gaplarnitadqiqetarekanmiz, bundaygaplarningkesimlariorqalireallashganhukmSSBningtuzilishi, semantikasivauslubiyfunksiyasigakuchlitahsiretishniko‘ramiz. Buholatboshlanma – gapningSSBdagirolivafunksiyasiniyanadaoshiradi.
Boshlanmalarningfunksional – semantik (uslubiy-mazmuniy) xususiyatlardankelibchiqib, ularniquyidagitavsifasosidao‘rganishnilozimtopdik;
1) harakatuzvli (dinamik) boshlanma
Butipdagiboshlanmalarningkesimikonkretfizikharakatbildiruvchifehlbilanifodalanadi.
Boshlanmadankeyinjoylashgangaplarningkesimlarihamshunday (yahni, konkretfizikharakatbildiruvchi) fehlbilanifodalanadi. Boshlanmaningkesimiqaysizamonformasidavaqaysiso‘roqqajavobbo‘lsa, keyingigaplarningkesimlarihamshuzamonshaklidabo‘ladivaxudishundayso‘roqnitalabetadi. BuholatSSBdamahlumohangdorliknihamdanisbiymustaqilgaplarningo‘zaroaloqadorliginitahminlaydi. Bundayboshlanmagaegabo‘lganSSBlarsemantikasidaesaquyidagilarkuzatiladi; boshlanmadao‘zaksinitopganharakat (dinamika) SSBningbutunstrukturasidabutunstrukturasidagapdan-gapgatamonkuchayib, rivojlanib, keskinlashib, shiddatlilikkasbetibboradi;
Qorong‘utushishibilanoq, qo‘rg‘onhimoyachilarinichalg‘itishuchunyunonlardarvozatomondanhujumko‘taradilar. Tonngachatoshotibshovqin-suronko‘taradilar. Qalhaningorqatomonidanesauchyuzaskarbir-birlariningelkalarigaminib, undanso‘ngshotiqo‘yib, tikqoyagaqoziqqoqaboshladilar... Tonggayaqinbirnechabaquvvatvaepchilaskaryuqorigachiqibolishgamuvofiqbo‘ldi. Ularpastgaarqontashlabsheriklarinihamtortibchiqaraboshladilar.
(M.Osim)
YUqoridagiSSBdao‘rinibturganidek, boshlanmakesimidaifodalanganharakat – “hujumboshladilar” SSBningkeyingiqismlarida “shovqin-suron” ko‘tardilar”, “qoziqqoqaboshladilar”, “tortibchiqaraboshladilar” tarzidarivojlanibboradi. BundaytipdagiboshlanmaliSSBlarningbadiiyasarkulminatsiyasidagifunksiyasikattadir. Odatda, muallifningo‘zasarikulminatsiyasidanechimgatomonqo‘ygandastlabkiqadamixuddishundaySSBlargatengkeladi:
2) Belgiuzvliboshlanmalar
Bundayboshlanmalarshaxs, predmet, voqea-hodisaningbelgixususiyatihaqidatasdiqyokiinkorqilishyo‘liBilanxabarberadi. Butipdagiboshlanma-gaplarningkesimiot-kesimbo‘lishibilanxarakterlanadi, ko‘phollardava, asosan, sifatturkumigaxosso‘zBilanifodalanadi. Boshlanmasubhektningbirorbelgisihaqidaxabarberadi. SSBningkeyingiqismlariesashubelginito‘ldiradivaizohlashvazifasinibajarishgaxizmatqiladi:
Rahnoqomatikelishgan, yuzisutdaytiniqnodirbirhaykaltaroshningijodikabigo‘zal. Ko‘zlaridasho‘xlikvaaqlmavji, tabiatiquvnoq, quyuqsochlaribeligatushgan, o‘zigayarashgang‘ururihambor. Navoiyni, Fuzuliynichiroylio‘qiydi, chuqurhisqiladi, birasrshoirlaridanMuqimiy, Furqat, Zavqiykabishoirlarningg‘azallariBilantanish.
Ko‘rinadiki, belgiuzvliboshlanmagaegabo‘lganSSBlarshaxs, predmetyokivoqea-hodisaningtashqiko‘rinishi, xarakteristikasiniberishuchunqo‘llanadi. BundayxarakterdagiboshlanmaliSSBlarnutqiningtasvirtipiuchunxosdir.
3) miqdoruzvliboshlanmalar
Boshlanmalarningbundaytipidakesim (boshlanmakesimi) miqdorbildiradi. Undapredmetyokishaxsninghambelgisihamshubelginingmiqdorio‘zaksinitopadi. Supersintaktikbutunlikningboshlanmadankeyingiqismlaridaesamiqdorningmohiyati, xususiyatlariizohla, sharhlab, aniqlabberiladi:
Ilmlikishilarningumriikkita. Biriinsonsifatidakechirganumri. Ikkinchisiesailm-fangabag‘ishlaganumridir. Annashuikkinchiumrmangulikkadaxldordir.
YUqoridagimisollardanko‘rinibto‘rganidek, boshlanmafunksiyasidagigapningkesimianglatganmiqdorSSBningshakllanishigakuchlitahsiro‘tkazadi. Miqdordarajasiqanchakatabo‘lsa, SSBningstrukturasishunchalikkengayaboradi. Qiyoslashuchunyuqoridakeltirilganmisollartarkibinitekshiramiz: keltirilganbirinchiSSBboshlanmasidamiqdordarajasi «ikkita”, yahnibirinchiSSBdagidanortiq. Endiularstrukturasinitekshiradiganbo‘lsak, birinchiSSBikkitagapdan (1 tasoddava 1 tabog‘lovchisizqo‘shmagapdan) tashkiltopgan, ikkinchiSSBesato‘rtta (hammasisodda) gapdaniborat. BuholatnishuBilanizohlashmumkinki, muallifo‘znutqiningboshida, yahniboshlanmada, keltirilganmiqdorni (o‘zhukmini) ilojiborichaizohlash, tushuntirishgaharakatqiladi. Miqdorqanchalikyuqoribo‘lsa, (aytaylik, ikkita, uchtayokiko‘p), ularningharbirigaxosxususiyatlarnisanabo‘tadi. NatijadaSSBstrukturasikengayib, murakkablashaboradi.