Tilshunoslik fani – til haqidagi fan Tilshunoslik fanining obyekt va predmeti

Nutq tovushlari tasnifi. Nutq tovushlari dastlab unli va undoshlarga bo‘linadi. Dunyoning barcha tillarida unli va undoshlar tizimi mavjuddir. Nutq tovushlarini bunday guruxlashda ularning artikulyatsion va akustik xususiyatlari hisobga olinadi. Dunyodagi tillarning barchasida unli va undosh fonemalar bor, lekin ularning miqdori bir xil emas. Masalan, o‘zbek tilida 6 unli, 25 undosh, aboas tilida 68 unli, 3 undosh, nemis tilida 13 unli 18 undosh, eston tilida 9 unli 16 undosh, kabi tillarda fonema bor. Xorijiy tilshunoslardan biri dunyodagi ko‘pchilik tillarni tadqiq etib, eng dastlabki, ibtidoiy odamlar tilida bittagina unli va o‘n bitta (p,t,ch,k,q,x,m,n,ng,v,y) undosh bo‘lgan, degan fikrni aytgan. Darxaqiqat, ayni zamonda faqat bittagina unli tovushga ega abaza (Shimoliy Kavkaz), aranta, vishram (Hind iston) singari tillar bor. Jahon tillarida atigi bitta unlidan tuzilgan so‘zlar ham mavjud. Masalan, Norvegiyada - A, Fransiyada - I degan qishloq bor; Fransiyada - O (O) degan familiya uchraydi. Rossiyadagi kichik bir daryo - O’ deb ataladi.

Polineziya tillaridan gavay tiliga 5 unli, 7 undosh, taiti tilida esa 4 ta unli, 8 ta undosh (jami 12 fonema) mavjud. Ubix (Turkiya) tilida uch unli, 78 undosh; kxmer (Kampuchiya) tilida esa o‘ttizta unli tovush bor. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida 6 unli, 26 undosh; o‘zbek shevalarining aksariyatida 9 unli, iqon kabi o‘g‘uz shevalarida esa 17 unli fonema uchraydi.

Unli va undoshlar o‘zaro quyidagi xususiyatlariga ko‘ra farqlanadi:

-unlilar talaffuzida xavo oqimi to‘siqqa uchramaydi.

-unlilar talaffuzida xavo oqimi kuchsizroq, undoshlarda esa kuchliroq bo‘ladi.

-unlilar talaffuzida kuchlanish butun nutq apparatiga yoyiladi, undoshlar esa tovush paydo bo‘ladigan joyga to‘planadi.

-unlilar talaffuzida og‘iz ochiladi, undoshlarda esa og‘iz yopiladi yoki nutq organlari bir-biriga uriladi.