Tilshunoslik fani – til haqidagi fan Tilshunoslik fanining obyekt va predmeti

4-MA’RUZA: Bo‘g‘in. Urg‘u. Intonatsiya
Reja:

1. 
   Nutqning fonetik jihatdan bo‘linishi. Fraza
   
2. 
   Takt
   
3. 
   Bo‘g‘in
   
4. 
   Tovush
   
5. 
   Urg‘u
   
6. 
   Intonatsiya
   

Kalit so‘zlar: fraza, takt, bo‘g‘in, tovush, urg‘u, proklitika, enklitika, intonatsiya.
Nutqning fonetik jihatdan bo‘linishi. Fraza

Fonetik jihatdan nutq to‘rt tarkibiy qismga: fraza (jumla), takt, bo‘g‘in va tovushga bo‘linadi. Fraza nutqning eng katta fonetik birligi bo‘lib, ikki tomondan pauza bilan chegaralanadi, o‘ziga xos ohangga ega bo‘ladi.Masalan: Gulnor cholning chiqib ketishini kutib, devorga qisilgan holda turdi. (O.) Shipi past, devorlari yupqa, torgina do‘konxona, har vaqtdagidek ivirsiq. (O.) Birinchi gapda 2 ta fraza borligi aniq. Uchinchi gapda necha fraza borligini aytish qiyin. Chunki nutqda frazani ajratish ko‘pincha sub’ektiv sabablarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Tez gapiruvchilar bu frazani ikkiga, sekin gapiruvchilar esa to‘rt frazaga ajratishlari mumkin. Shunday ekan, fonetik birlik bo‘lgan jumla va grammatik birlik bo‘lgan gap har doim bir-biriga to‘g‘ri kelavermaydi.

Takt. Fraza taktlardan tashkil topadi. Frazaning ikki kichik pauzasi orasiga joylashgan va yagona urg‘u bilan talaffuz qilinadigan bir yoki bir necha bo‘g‘inning yig‘indisiga takt deb aytiladi. Frazada nechta urg‘u bo‘lsa, shuncha takt bo‘ladi: Havo bulut edi. Gapda ikkita urg‘uli so‘z bor: Havo va bulut, uchinchisi urg‘usiz. Demak, bu gap ikkita taktdan iborat.

Odatda, urg‘u olmagan so‘zlar urg‘u olgan so‘zlarga birikib, dunyo tillarida qo‘shimchalar so‘zdan oldin yoki so‘zdan keyin qo‘shilishi mumkin. Urg‘usiz so‘z urg‘uli so‘zdan oldin qo‘shilsa, proklitika hodisasi, Urg‘usiz so‘z urg‘uli so‘zdan keyin qo‘shilsa, enklitika hodisasi deyiladi.Demak, takt o‘z ichiga proklitika va enklitika hodisalarini qamrab oladi.

Turkiy tillarda enkliza hodisasi uchrasa, ovrupa tillari uchun esa ham prokliza, ham enkliza hodisasi xosdir. Chunonchi,