Tilshunoslik fani – til haqidagi fan Tilshunoslik fanining obyekt va predmeti

Aytilish usuliga ko‘ra undoshlar:

a) portlovchi undoshlar;

b) sirg‘aluvchi undoshlarga bo‘linadi.

Portlovchilarni talaffuz qilganda xavo oqimi kuchli tosiqqa uchraydi, natijada p,b,t,d,k kabi tovushlar hosil bo‘ladi. Bular eksploziv (fr. portlash) tovushlar deb ham yuritiladi. m,d,p,b,k,q,ch,j (dj),ch,q,n.

Sirg‘aluvchilar xavo oqimining nutq organlari orasida sirg‘alib o‘tishi bilan hosil bo‘ladi. S,j,sh,v,f tovushlari sirg‘aluvchi tovushlar bo‘lib, bular imploziv (fr. tutashish) tovushlar deb ham yuritiladi: v,z,sh,j,x,g‘,f,y kabilar.

O’zbek tilida ch,dj(j),ts(ts) kabi affrikatlar ham bo‘lib, talaffuzda jarangi tovushdan boshlanib, sirg‘aluvchi tovush bilan tugallanadi. Affrikatlarning har ikki qismi ba’zi vaqt bo‘g‘in yoki morfemaga ajratilmaydi. Artikulyatsion ajralish jihatdan affrikatlar bir tovushdek talaffuz qilinadi. Bulardan ts (ts) tovushi rus tili ta’sirida o‘zbek tiliga o‘tgan.

Ayrim tillarda, jumladan, rus tilida undoshlar artikulyatsiya jihatdan qattiq va yumshoq talaffuz qilish xususiyatiga ham ega. O’zbek tilida bunday xususiyat yo‘q.

Ovoz shovqinining ishtirokiga ko‘ra undoshlar shovqinlilar va sonorlarga bo‘linadi. Shovqinlilar o‘z ichida 2 ga bo‘linadi: jarangli undoshlarvajarangsizundoshlar.O’zbektilida

b,v,z,d,j,u,j,g,g‘,y,m,n,r,l,ng tovushlari jarangli undoshlar,

p,f,s,t,sh,ch,q,o,x tovushlari esa jarangsiz undoshlardir.

Jarangli undoshlarni talaffuz qilishda tovush paychalari taranglashadi va tovushga ovoz ham qo‘shiladi. Jarangsiz tovushlar faqat shovqindan borat bo‘lib, ularni talaffuz qilishda tovush paychalari taranglashmaydi.

Undoshlar ichida shovqindan ovoz ustun keluvchi tovushlar ham bor. Bular sonor (lot. ovozli) tovushlar deyiladi. Sonorlarda ovoz ancha ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun ham ular unlilarga yaqin turadi. O’zbek tilida m,n,ng,l,r kabi tovushlar sonor tovush deyiladi. Ingliz, rus tillarida y tovushi ham sonor tovush hisoblanadi. Sonorlar paydo bo‘lish o‘rniga ko‘ra: burun tovushlari (m,n,ng), yon tovush (l) va titroq tovush (r) kabi turlarga bo‘linadi.