Tili va adabiyoti universiteti

Inversiya  deb  gap  bo‘laklarining  o‘rin  almashinishi,  yoki  gap 
bo‘laklari  joylashish  tartibining  ma’lum  bir  maqsad  bilan  o‘zgarishi 
hodisasiga  aytiladi.  Inversiya  og‘zaki  nutqqa  xos  xususiyat.  Badiiy  matnda 
qahramonlar  nutqini  jonli  nutqqa  yaqinlashtirishda,  ularning  tilini 
individuallash- tirishda mazkur usuldan foydalaniladi: Bolangni olib ketsang-
chi!  Ko‘rmayotipsanmi,  bu  erda  odamlar  ishlab  o‘tiripti!  (A.Qahhor)  – 
Tashla u toshni! – deb do‘q qilib qoldi onam. Ko‘chaning o‘rtasidan haydatib 
ketdim aravani. – Bilasizmi, nimaga ergashdim sizga? – deb qolsa bo‘ladimi 
shunda. (Sh.Xolmirzayev)   
She’riyatda 
esa 
ifodalilikni, 
ohangdorlikni 
va 
ta’sirchanlikni 
ta’minlovchi muhim uslubiy vosita sifatida ko‘p ishlatiladi:  
 
                      Bozorga o‘xshaydi asli bu dunyo, 
                     Bozorga o‘xshaydi bunda ham ma’ni. 
                     Ikkisi ichra ham ko‘rmadim aslo, 
                     Molim yomon degan biror kimsani.                                                                                            
 
(A.Oripov)         
Ellipsis  (yun.  elleipsis  –  tushish,  tushirilish)  deb  nutqiy  aloqa 
jarayonida  gap  bo‘laklarining  muayyan  maqsad  bilan  tushirilishi  hodisasiga 
aytiladi.  Bunday  tushirilish  tildagi  lingvistik  iqtisod  -  lisoniy  tejamkorlik 
tamoyili  asosida  amalga  oshiriladi.  Masalan:  –Avaylaganing  shu  bo‘lsa... 
uning  zardali  ovozi  ham  jonimga  tegdi.  (Y.Akram)  Iltimos  to‘xtang... 
Anavinga  qarang!  (Sh.Xolmirzayev)  –Nima  qilardingiz  shu  sassiq  bilan 
tortishib?  (S.Ahmad)  –  Topamiz-da,  –  dedim.  Talantlar  seni  redaksiyangga 
emas, redaksiyam bo‘lmasayam menga keladi. (Sh.Xolmirzayev) 
 Keltirilgan  misollarning  birinchi  va  ikkinchisida  «narsa»  so‘zi, 
uchinchi  va  to‘rtinchisida  «odam»  so‘zi  ellipsisga  uchragan.  Bu  jonli  nutq 
uchun  tabiiy  hol  bo‘lib,  badiiy  matnga  ham  huddi  shu  –  jonli  nutqqa  xos 
tabiiylikni  ta’minlash  maqsadi  bilan  olib  kirilgan.  Badiiy  matndagi  ellipsis 
tekshirilganda,  qaysi  gap  bo‘lagi  ellipsisiga  uchraganligi  va  bundan  qanday 
maqsad kuzatilganligi izohlanadi.    
 
Ellipsisni  maqollarda  juda  ko‘p  uchratamiz.  So‘zlarning  tushirilishi 
natijasida  maqol  tabiatiga  xos  ixchamlik  va  ifodalilik  yuzaga  keladi: 
Ayrilganni  ayiq  er,  bo‘linganni  bo‘ri  er.  Yaxshi  bilan  yursang,  etarsan 
murodga.  Yomon  bilan  yursang  qolarsan  uyatga.  Yaxshi  xunuk  libos  bilan 
ham yaxshi. Ahmoq og‘asini tanimas, To‘qmoq tog‘asini tanimas. 
   
Gradatsiya (lot. gradatio – zinapoya, bosqichma bosqich kuchaytirish) 
Nutq parchalaridan biri ikkinchisining ma’nosini kuchaytirib borishdan iborat 
uslubiy  jarayon.  Badiiy  adabiyotda  holatlarni,  tuyg‘u  va  kechinmalarni 
qiyoslashda,  his-hayajonlar  junbushini  to‘liq  ifodalashda  gradatsiya  usulidan 

---

 
101 
foydalaniladi.  Adabiyotlarda  gradatsiya  xususiyatlariga  ko‘ra  turlicha  tasnif 
qilinadi:  mohiyatiga  ko‘ra:  ko‘tariluvchi  gradastiya  (klimaks)  va