Tili va adabiyoti universiteti

Shakldosh so‘zlar 
 
 
Tilimizda  tovush  (yozuvda  harfiy)  tomoni  bir  xil  bo‘lib,  turlicha 
ma’nolarni  ifodalovchi  so‘zlar  mavjud.  Bunday  so‘zlar  omonimlar  deb 
ataladi. 
Tilshunoslikda 
omonimiyaning 
uch 
ko‘rinishi  mavjudligi 
ta’kidlanadi:  Omoleksema,  omograf  va  omofonlar.  «Omoleksemalarni 
belgilashda  talaffuz  jihatidan  bo‘ladigan  bir  xillik  ham,  harfiy  (grafik)  ifoda 
jihatidan  bo‘ladigan  bir  xillik  ham  hisobga  olinadi»
151
  Masalan,  qovoq-I 
(inson a’zosi) – qovoq-II (o‘simlik nomi). Omograflar esa, harfiy jihatdan bir 
xil bo‘lib talaffuzi har xil bo‘ladi: tom-I (uyning tomi) – tom-II (jild), atlas-I 
(ipakdan  tayyorlangan  mato  turi)  –    atlas-II  (xarita).  Omofonlar  deb  talaffuz 
jihatidan  teng  kelish  hodisasiga  aytiladi:  bor(sutxo‘r(boshiga ko‘tarmoq-I (e’zozlamoq) – boshiga ko‘tarmoq-II (to‘palon qilmoq), 
qo‘l  ko‘tarmoq-I  (ovoz  bermoq,  ma’qullamoq)  –  qo‘l  ko‘tarmoq-II  (urmoq). 
Shakldosh  so‘zlar  asosida  yuzaga  keladigan  ohangdoshlikdan  badiiy  asarda 
alohida  uslubiy  vosita  sifatida  foydalaniladi.  Nasrda  askiya  va  payrov  orqali 
kulgi  chiqarish  maqsadida,  she’riyatda  esa  tuyuq  hosil  qilishda  ishlatiladi. 
Masalan:  
Qo‘qonda Urfiy degan, Xo‘jandda Kamol Xo‘jandiy degan shoirlar bir-
birlari  bilan  do‘st  ekan.  Kamol  Xo‘jandiy  Urfiyni  mehmonga  chaqiribdi. 
Supada  suhbat  qilib  o‘tirganlarida  Kamol  Xo‘jandiyning  kichkina  kuchugi 
dasturxon  yoniga  kelib,  hatto  dasturxonga  tegib  ketsa  ham,  u  indamas  ekan. 
Urfiyning  juda  g‘ashi  kelib,  achchig‘i  chiqipti  va  oxiri  so‘rapti:-  Bu 
maxsumchaga nima nom qo‘yganlar? 
Kamol Xo‘jandiy: Urfiy nomlardan birini qo‘yganmiz-da. 
Urfiy: Kamoliga etsin!
152
  
Tuyuq: 
Bunim yo‘q, unim yo‘q, 
Uyimda unim yo‘q. 
Ishimda unum yo‘q, 
Aytishga unim yo‘q. (Kamiy)