68
bo‘laklashning eng keng tarqalgan usullaridan biriga aylangan.” Bu ta’sirchan
usul esa, albatta, parsellyasiyaning o‘zidir. Yanada aniqroq aytiladigan bo‘lsa,
parsellyasiya sintaktik hodisaning o‘zini ifodalaydi, “sintagmalar
aktualizatsiyasi” esa ayni hodisa natijasida voqelanadigan poetik-stilistik
oqibatni ta’kidlaydi. Shuning uchun ham mazkur sintaktik hodisani ifodalash
uchun N.Y.Shvedova tomonidan qo‘llangan “sintagmalar aktualizatsiyasi”
terminini har jihatdan muvaffaqiyatli deyish qiyin.
Parsellyasiya yagona sintaktik strukturaning – muayyan gapning bir
necha kommunikativ mustaqil birliklar, ya’ni jumlalar tarzida nutqiy tasavvur
qilish usuli sifatida nutq universaliyalaridan biri ekanligi – deyarli barcha
tillarga xosligi tilshunoslar tomonidan, yuqorida aytib o‘tilganidek, ko‘p bor
ta’kidlangan.
126
Shubhasizki, bu hodisa qanchalik universaliya
xarakteriga ega
bo‘lmasin, uning nutqda voqelanish mexanizmlari xilma-xil bo‘lib, har bir
tilda o‘ziga xos xususiyatlarga egadir.
I.Toshaliyev zikr qilingan o‘quv qo‘llanmasining uchinchi qismida
parsellyativ tuzilmalarning ikki turi haqida atroflicha ma’lumot bergan:
“Parsellyatlarning sintaktik-sintagmatik va asosiy gapga bog‘langanlik
darajasiga qarab ikki turini farqlash mumkin. Birinchisi asosiy gapga mazmun
va shakl jihatdan uzviy bog‘liq bo‘lgan parsellyatlardan iborat bo‘lib, ularni
asosiy gapning tarkibiy qismi sifatida osonlik bilan qayta tiklash mumkin.
Ikkinchi turga esa bunday xususiyatga ega bo‘lmagan nisbatan mustaqil
parsellyatlar kiradi. Birinchi turga mansub parsellyatlar, odatda, yo‘l-yo‘lakay
qo‘shimcha sintagma sifatida yordamchi izoh, tafsilot sifatida yuzaga keladi.
Ikkinchi turdagi parsellyatlar predikativ asosni kengaytirish, fikrni
rivojlantirish, ikkinchi yo‘nalishdagi axborotni (ba’zan tagmatnni) bayon
qilish vazifasini o‘taydi.” Bu izohlardan ko‘rinadiki, olim ilovalarni ham
parsellyasiyaning o‘ziga xos bir ko‘rinishi sifatida talqin qilgan.
Badiiy matnning tuzilish e’tibori bilan nihoyatda murakkab hodisa
ekanligi mutaxassislar tomonidan ko‘p ta’kidlangan: “Badiiy matn badiiy asar
mazmunini ifodalagan, funksional jihatdan tugallangan, tilning tasvir
imkoniyatlari asosida shakllangan, o‘zida turli uslub ko‘rinishlarini
muallifning badiiy niyatiga ko‘ra erkin jamlay oladigan, tinglovchi yoki
o‘quvchiga estetik zavq berish, ta’sir etish xususiyatiga ega bo‘lgan g‘oyat
murakkab butunlik hisoblanadi.”
127
Muallifning voqelikka nisbatan sub’ektiv munosabatini ifodalashda,
qahramon qiyofasi, ruhiyati va harakat tarzini batafsil tasvirlashda, muayyan
bir xabarning tegishli jihatlarini mantiqiy va poetik ta’kidli ifodalashda,
qahramonlarning faoliyat o‘rni va tabiat manzarasini atroflicha tasvirlashda,
126
Алексеенко И.В. Парцелляция как грамматическая структура речи (на материале
произведений английского языка):Автореф. дисс....канд. филол. наук. –М., 2006. –С.10;
Ступкина
М.О. Парцелляция в современном болгарском языке (на материале художественной прозы). Дис.
...канд. филол. наук. –Санкт-Петербург, 2008. –С. 10-11.
127
Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. –Б.88.
69
jonli og‘zaki nutqqa xos xususiyatlarni tugal ifodalashda bunday
konstruksiyalardan keng foydalaniladi. Shu ma’noda parsellyasiyani badiiy
matn doirasida o‘rganish har tomonlama maqsadga muvofiq. “Chunki
parsellyat mohiyati jihatidan gapning emas, balki bog‘li nutqning (katta
kontekstning) alohida halqasi sifatida namoyon bo‘ladi – maxsus tuzilmaviy
mazmunning qismi hisoblanadi. Demak, pratsellyasiya gapning, matnning
muayyan nutq jarayonidagi funksional bo‘linishi, kommunikativ ahamiyatini
aks ettiradi. Matnning semantik-sintaktik va ritmo-melodik qurilishini
belgilashda, o‘zgartirishda ishtirok etadi.”
Mahoratli yozuvchilar o‘z asarlarida parsellyativ tuzilmalardan alohida,
aniq maqsadlar bilan foydalanadilar. Badiiy asardagi muallif nutqida
parsellyasiyaga asoslangan gaplar ifodaning tez, oson va huzurli anglanishiga
ko‘maklashadi. Shukur Holmirzayevning “Tabassum” hikoyasi Jalil akaning
og‘ir dardga yo‘liqishi tasviri bilan boshlanadi:
Jalil aka deraza tagida
yotardi. To‘shakda. Bolishi baland. Unga suyanib‚ boshini ko‘tarsa‚ bog‘ni
ko‘radi. O‘zi obod qilgan bog‘ u.
Mazkur parcha beshta gapdan tashkil topgandek ko‘ringani bilan,
aslida, ikkita gapning qayta tarkiblangan shaklidir. Ya’ni:
Jalil aka deraza
tagida, baland bolishli to‘shakda yotibdi. Bolishga suyanib‚ boshini ko‘tarsa,
o‘zi obod qilgan bog‘ni ko‘radi. Yaxlit gapning nima sababdan
“bo‘laklangan”ligi haqida mulohaza yuritish orqali muallif maqsadining
mohiyatiga etish mumkin. Hikoyaning birinchi jumlasini o‘qigandayoq,
bexosdan etni junjiktirguvchi qandaydir noxush kayfiyat uyg‘onadi. Nega
aynan “deraza tagida yotibdi” degan savolga javob izlashga shoshilamiz.
Birinchi gap tarkibidan uzib olingan
To‘shakda parsellyati o‘sha tushkunlikni
yanada quyuqlashtiradi.
To‘shak so‘zining mazmunida kasallikka ishora
ma’nosi ham yo‘q emas. Bu ma’noni reallashishida “to‘shakka mixlanib
qolmoq”, “ko‘rpa-to‘shak qilib yotib olmoq” kabi iboralarning mavjudligi
sabab bo‘lgan, desak yanglishmaymiz. Demak, Jalil aka betob! Dastlabki
xulosamizni uchinchi parsellyat ham asoslaydi.
Bolishi baland! Nega
bolishning balandligi alohida gap shaklida berilgan? Aslida, bu gap ham
avvalgi gaplar mohiyatini teranlashtirishga, ifoda ta’sirchanligini
ta’minlashga xizmat qilgan. Zero
baland bolish birikmasi qaysidir ma’noda
bir joyda yotaverib, ko‘p aziyat chekkan bemor holatini ham ifodalaydi.
To‘rtinchi gap tarkibidagi
unga olmoshi va
suyanib so‘z shakli o‘zidan
oldingi va keyingi gaplarni mazmunan zich bog‘lanishini ta’minlaydi. YA’ni
bolishga suyanib boshini ko‘tarsa, bog‘ni ko‘radi. U shunchaki bog‘ emas,
balki o‘zi obod qilgan bog‘. Oxirgi gapning parsellyat sifatida ajratilishi ham
ana shu ma’noni ta’kidlaydi.
128
128
Do'stlaringiz bilan baham: 
