Tili va adabiyoti universiteti

kitobni ushlamoq, nonni emoq, 
gulni hidlamoq, olmani koʻrmoq, qoʻngʻiroqning ovozini eshitmoq.
Narsa nomlari ham oʻz 
guruhi ichida abstraksiya darajasiga koʻra darajalanadi. Narsa nomlari tarkibida eng konkret 
soʻzlar esa egulik nomlaridir. Chunki ularni beshta sezgi a’zolarimiz bilan ham his qila olamiz. 
Shoʻrvaning sharaqlab qaynagan ovozini eshitamiz, sumalakning nafis hidini sezamiz, 
qatlamaning qatlarini koʻramiz, oshni qoʻl bilan oshalab eymiz. Nonni beshta sezgi a’zolarimiz 

---

34 
bilan bilganimiz holda, kitobni toʻrtta sezgi a’zolarimiz bilan his qilamiz: kitobni koʻramiz, 
ushlaymiz, hidlaymiz, varaqlarining shitir-shitirini eshitamiz.
Shkalamizning keyingi oʻrnidan esa tabiat hodisalari nomlari oʻrin oladi. Ularga 
zilzila, 
yomgʻir, qor, shamol, boʻron, momoqaldiroq, chaqmoq, tuman
kabi soʻzlar mansub boʻlib, 
mazkur soʻzlar atayotgan voqeliklarni teri orqali (qor, yomgʻir, shamol), koʻrish orqali (qor, 
yomgʻir, chaqmoq, tuman), eshitish orqali (momoqaldiroq, boʻron) sezish mumkin. 
Konkretlik/abstraktlik shkalasining keyingi oʻrinlarini raqamlar bilan keltiramiz.
3. Verbal voqeliklarning nomlari. Mazkur voqeliklar faqat ovozga ega boʻlib, ularni 
eshitish orqaligina bilish mumkin. Bu guruhga 
ovoz, musiqa, ohang, soʻz, gap, xabar, navo, 
nola, qoʻshiq
kabi soʻzlarni kiritamiz. Ularning mazkur oʻrindaligi ushbu nomlar atayotgan 
voqeliklarning shaklga, ya’ni koʻrinishga, hidga, ta’mga ega emasligi bilan bogʻliq. Lekin verbal 
nomlar konkret nomlar qatoriga kiradi. Chunki ular mavjud voqelik boʻlib, hissiy bilish – 
eshitish orqali idrok qilinadi. 
Goʻzal tarona, baland ovoz, chiroyli qoʻshiq 
kabi bogʻlanishlarda 
goʻzal, baland, chiroyli
soʻzlari koʻchma ma’nolarda boʻlib, sinesteziya nom koʻchish usuli 
amalda boʻlgan. 
4. Shkalaning keyingi oʻrniga shaklsiz moddiyliklarning nomini joylashtiramiz. Shunday 
moddiyliklar borki, ular obyektiv olamda bor va mavjud. Lekin shaklsiz boʻlib, ushbu 
moddiyliklarni koʻrish va ushlash mumkin emas. Bu kabi voqeliklarni nomlovchi soʻzlarga gaz 
holatidagi 
havo, kislorod, vodorod, metan, propan
kabilarni misol qilish mumkin. Bu 
moddiyliklar shaklga va aniq chegaraga ega boʻlmasa ham, ular kimyoviy xususiyatlarga: 
tarkibga, ogʻirlikka, zichlikka yoki hidga ega. Bu esa yuqoridagi nomlar atayotgan 
voqeliklarning moddiy ekanligidan darak beradi. Biz ularning shakli yoʻqligi uchun koʻra 
olmaymiz. Demak, ushbu guruhdagi soʻzlar teri orqali (nam havo, quruq havo, issiq havo, sovuq 
havo), hidlash orqali (achchiq gaz, gazning hidi, gazning tarqashi), eshitish orqali (gazning 
vijillashi) idrok qilinadi va u oʻziga xos ichki tarkibga ega (metanning ogʻirligi, propanning 
zichligi, kislorodning toʻyinishi, havoning tarkibi). Tabiiyki, mazkur nomlar koʻrish va ushlash 
bilan bogʻliq soʻzlar bilan bogʻlana olmaydi. 
Gazni koʻrmoq, havoning rangi, goʻzal havo, 
kislorodni tutmoq, havoni koʻtarmoq
kabi bogʻlanishlar mantiqsizdir.
5. Jarayon nomlari. 
Yongʻin, bosqin, toshqin, toʻy, bayram, tantana
kabi soʻzlar muayyan 
vaqt va zamonda sodir boʻladigan hamda bevosita kuzatish mumkin boʻlgan jarayonlarni 
nomlamoqda. Lekin mazkur jarayonlar tashkil etuvchilaridan ajratilgan. Shuning uchun bu guruh 
shkalamizning konkret nomlar tomonida oʻziga xos oʻringa ega.
6. Faoliyat nomlari. Bu guruhga 
gulchilik, dehqonchilik, chorvachilik, oʻqituvchilik, 
sotuvchilik 
kabi soʻzlarni kiritish mumkin. Bu kabi faoliyat nomlarida faoliyatning obyektdan 
ajratilishi kuzatilsa-da, bu faoliyatni bevosita kuzatish mumkin boʻladi. Shuning uchun bu 
nomlar konkret nomlar qatoridan oʻrin olgan. 
7. Konkret belgi nomlari. Tahlil jarayonida konkret va abstrakt belgilar ajratildi. Konkret 
belgi nomlarida ham ayiruvchi abstraksiya mavjud. Zero, belgi oʻz tashuvchisidan ajratilib, 
alohida substansiya sifatida nomlanmoqda. Lekin konkret belgilar bevosita kuzatishda berilgan 
boʻlib, ularning abstraksiya darajalari ancha past.