Tili va adabiyoti universiteti

nima
qilishi va 
nimani
oʻylashiga qarab madaniyatni, 
qanday
oʻylashiga qarab esa 
tilni aniqlash mumkin[Sepir, 1993]: 35.
Til va madaniyat qanday oʻzaro ta’sir qiladi? 
Til madaniyatga nisbatan madaniyatni 
toʻplash va uni meros qilish kumulyativ xususiyatiga ega boʻladi. E.Sepirning fikricha, 
madaniyatni saqlanib qolishining asosiy shakllaridan biri maqollar, standartlashgan duolar, 
qargʻishlar, xalq rivoyatlari, nasl-nasab shajarasi hisoblanadi. Tildagi farqliliklar madaniyat 
farqliliklarini koʻrsatadi [Sepir, 1993 : 57]. 
 
Til va madaniyat:
1) kommunikativ jarayonlarda;
2) ontogenez (inson lisoniy qobiliyatlarining shakllanishi)da;
3) filogenez (insonning irsiy va ijtimoiy shakllanishi)da oʻzaro aloqada boʻladi.
Ushbu ikki mohiyat 1) tilda ommaviy adresat (soʻzlovchi murojaat qilgan kishi)ni 
belgilash hodisasi, madaniyatda saralanganlik qadrlanadi; 2) madaniyat (tilga oʻxshash) 
belgilar tizimi boʻlsa-da, u oʻzicha tashkil boʻla olmaydi; 3) til va madaniyat turli semiotik 
tizimlardir[Maslova, 2001 : 60 ].
“Til va madaniyat” masalasi favqulodda murakkab va koʻp qirrali boʻlgani uchun mazkur 
masalaga turlicha yondashiladi:
Birinchi yondashuv rus faylasuflari S.A.Atanovskiy, G.A.Brutyan, Y.İ.Kukushkin, 
E.S.Markaryanlar tomonidan ishlab chiqilgan boʻlib, uning asosiy mazmuni quyidagicha: til va 
madaniyatning oʻzaro aloqasi bir tomonga boʻlgan harakatdir; til borliqni aks ettiradi, madaniyat 
esa bu borliqning ajralmas qismidir, til madaniyatning in’ikosidir.

---

255 
Ikkinchi yondashuv E. Sepir va B.Uorf maktabining qarashlarida oʻz aksini topgan. 
Mazkur gipotezaning asosida insonlar olamni oʻz ona tillari vositasida turlicha koʻrishadi. Tilda 
aks ettirilgan olamgina mavjud. Modomiki, har bir til borliqni oʻziga xos usullar bilan aks ettirar 
ekan, unda tillar bir-biridan oʻzining “olamning lisoniy manzarasi”ga koʻra farqlanadi. E.Sepir 
va B.Uorfning gipotezasida quyidagi asosiy masalalar ajratiladi: 1. Til unda soʻzlashuvchi 
xalqning tafakkur usuli bilan bogʻliqdir. 2. Olamni bilish usuli subyektlarning qanday tillarda 
fikrlashiga bogʻliqdir[Uorf B., 1960 : 174].
Uchinchi yondashuvga koʻra, til madaniyatning dalilidir: 1) til – biz ajdodlarimizdan 
meros qilib olgan madaniyatning tarkibiy qismi; 2) til – madaniyatni oʻzlashtirishning asosiy 
vositasi; 3) til – barcha madaniy hodisalarning eng muhimi.
Xulosa qilib aytganda, til madaniyatning tarkibiy qismi va uning vositasidir. U 
ruhimizning borligʻi, madaniyatimizning koʻrinishidir; u milliy mentallikning oʻziga xos 
xususiyatlarini ifodalaydi. Til inson oldida tafakkur sohasini ochgan mexanizmdir.