zohidiy@yandex.ru
137
dinshunoslik, geografiya, falsafa va boshqa qator sohalarga bagʻishlangan ellikdan ortiq yetuk
ilmiy asarlar yaratdi. Ular asosan arab tilida yozilgan boʻlib, aksariyati qoʻlyozma holida
davrimizga qadar yetib kelgan va hozirda jahoning turli qoʻlyozma hazinalarida saqlanmoqda.
Abulqosim Mahmud Zamaxshariyning yagona koʻp tilli, ilmiy asari “Muqadamatu-l-
adab” hisoblanadi. Bu nodir asar kabi koʻp tilli, keng qamrovli, murakkab tuzilishli, qomusiy
manba filologiya fani tarixida kam uchraydi. Zamaxshariy asarning arabiy soʻzligi tarkibiga juda
boy va keng qamrovli maʼno xususiyatlariga ega boʻlgan soʻz maqolalarini kiritgan. Muallif
arabiy soʻzlikning turkiy muodillarini keltirar ekan, arabiy feʼl maqolalarining bir necha maʼno
anglatshini nazarda tutib, ulardan eng asosiy mazmunni tanlab olgan va uni manba tarkibiga
kiritgan. Hvr bir arabiy soʻz maqolasi bir turkiy muodil vositasida koʻrsatilgan. Bundan tashqari
arabiy soʻz maqolalarining turkiy soʻzlikda ikki, uch xatto toʻrt soʻz maqolasi bilan berilgan
hollari ham uchraydi.
“Yasa” oʻzagidan yasalgan feʼllarning maʼno doirasi qadimdan anchagina keng boʻlgan.
U qadimgi turkiy tilda “qurmoq, qilmoq, tashkil qilmoq” maʼnolarini anglatgan [DTS.245]. Eski
oʻzbek tilida “yasa” feʼli “tartib bilan qoʻymoq”, “tuzmoq”, “aniqlamoq, hal qilmoq” kabi
maʼnolarni ifodalagan [SUYA.1.491]. Keyingi davrlarda uning maʼno doirasi yana-da kengayib
XIV–XV asrlarda, xususan, Alisher Navoiy asarlarida 1) “qurmoq, bino qilmoq”; 2) “yasamoq,
vujudga keltirmoq”; 3) “yozmoq, tartib bermoq”; 4) “bezamoq, ziynatlamoq, yigʻishtirib ozoda
qilmoq”; 5) “oʻnglamoq, tuzatmoq, isloh qilmoq”; 6) “qoʻshmoq, oʻzidan qoʻshmoq [gapirmoq]”
[АNATIL.III.596-597] maʼnolarini anglatgan. Hozirgi oʻzbek tilida ham “yasamoq” feʼlining
semantik doirasi keng boʻlib, quyidagi maʼnolarni ifoda etadi: 1) “biror narsani yuzaga
keltirmoq, hosil qilmoq” [mas: qurmoq, tayyorlamoq, pishirmoq]; 2) “narsalarni maʼlum tartibda
joylab tuzamoq, koʻrkam qilib, taxt qilib, hozirlamoq”; 3) “bezatmoq, bezantirmoq”; 4) koʻchma
maʼno –“toʻqib chiqarmoq, uyushtirmoq” [OʻTIL.P.497].
“Muqaddamatu-l-adab” matnida -yasa oʻzagidan yasalgan feʼllar 25 oʻrinda qoʻllanilgan
va quyidagi maʼnolarni anglatgan:
1)
“yasamoq”:
[МАА.271а.1]
ىن هموك اقنا ىداسي – yasadi anqa kumani – ““unga sovutni yasadi”. Feʼlning
forsiy muodili ار هرز ىورب درك تسار – rast kard bar vay airihra – “unga sovutni toʻgʻriladi, mos
qildi” maʼnosini anglatadi. “MAB” qoʻlyozmadagi feʼlning forsiy maʼnodoshi [MAB.50a.7]
ىوربديشوبهرز – zirih pushid bir vay ىنقيراياكناىدروديك– kiydurdi ana yariqni – “unga sovut
kiydirdi”, “MAV” qoʻlyozmada esa [MAV.41b.2] ارهريزوربديناشوب–poʻshanid biru zirih ra
ىناقوراياكناىدروديك–kiydurdi ana yaruqani koʻrinishida keltirilgan. Har ikkala yordamchi
nusxalardagi forsiy jumlalar “unga sovutni kiydirdi” maʼnosini anglatgan. Feʼlning arabcha asli
س
ن – sanna – “oʻtkirlamoq, charxlamoq” [ARSl.376], “biror shaklga kiritmoq, shakl bermoq”
[Girgas.380] maʼnolarini anglatadi. “Yasamoq” feʼlining “biror narsani yuzaga keltirmoq, hosil
qilmoq” maʼnosi hozirga qadar saqlanib qolgan [OʻTIL.P.487]. Demak, yuqoridagi yasadi feʼli
oʻz maʼnosida toʻgʻri qoʻllanilgan.
2)
“ishga yaroqli qilmoq”:
[МАА.402 б.4]
ىن تيود ىداسي – yasadi davetni – “davotni, siyohdonni ishga yaroqli qildi”.
Mazkur iboraning arabcha shakli ةاودلا قلاا– alaqa-d-davata – “siyohdonga xom ipak (los) soldi”
[ARSL.737] maʼnosini anglatadi. Feʼlning forsiy muodili esa ار تاود تحاسب– bisaxt davat ra
koʻrinioʻida keltirilgan. Saxtan feʼli “yasamoq, qurmoq, yaratmoq” [RPRSl.P.8] maʼnosini
beradi. Bu feʼl yordamchi nusxalarda [MAB.135a.4] ىن تيود ىدراكنوا– onardi davetni,
[MAV.92a.8] ىن تويد ىدروتشاري– yarashturdi devatni koʻrinishida berilgan. Yuqoridagi feʼllar –
onar – “yaxshilamoq, tuzatmoq, toʻgʻrilamoq” [DTS.367] maʼnolarini, yarashtur esa “tartibga
keltirmoq, muvofiq qilmoq” [DTS.240] maʼnolarini ifodalaydi. “MAB” qoʻlyozmadagi onardi
feʼlining forsiy maʼnodoshi ار تويد درك تسار– rast nard devat ra – “davotni toʻgʻriladi, tuzatdi”
[RPSL.1.707] maʼnosini anglatadi. Shu feʼlning “MAV” qoʻlyozmadagi mazmundoshi esa هيقل
درك
ار تويد
–laqiya kard davet ra koʻrinishida, shuningdek [MAG] qoʻlyozmada ار تويد درك هقيل –
138
liqa kard devatt ra shaklida keltirilgan. Iboradagi liqa soʻzi “siyohdon ichiga solinadigan shoyi
yoki suf (sherst) tolalarining chiqindisi” [RPRSl.P.435] mazmunini beradi. Yuqoridagi yasadi
devatni iborasi Poppeda “siyohdonni bezadi” deb tarjima qilingan [Poppe.P.202]. Bu tarjima
arabiy asl matn ifodalagan maʼnoni toʻliq anlatmaydi. Yordamchi qoʻlyozmalardagi feʼllarning
mazmuni mazkur oʻrinda yasadi feʼlining “bezamoq” emas, balki “toʻgʻirlamoq, hozirlamoq,
tayyorlamoq” maʼnosini anglatishiga ishora qiladi. Bu esa yuqorida keltirilgan yasadi davetni
iborasini “siyohdonni ishga yaroqli qildi, ishga hozirladi” mazmunida tarjima qilishimizga
yetarli asos boʻla oladi.
3)
“tuzatmoq, isloh qilmoq, yashamoq”
[МАА.270а.3]
ىن ىرلا قوزي كنين مات ىداسي – yasadi tamnin yazuqlarini –“devorning
buzilgan yerlarini tuzatdi, devorni yamadi”, bu feʼl har ikkala yordamchi nusxalarda onardi feʼli
orqali izohlangan, qiyoslang: [MAB.49b.7] ىنمات ىدراكنوا– onardi tamni, [MAV.41a.5] ىدراكنوا
ىناسراان–onardi naarsani; [MAV.67b.6] ىناسريان ىتج–chatti naersani. Keyingi iboradagi chati feʼli
ham yasandi ning aynan “tuzatmoq, yamamoq” maʼnosida qoʻllanilganligini taʼkidlaydi.
“Chatmoq” feʼli hozirgi oʻzbek tiliga qadar saqlanib kelgan. U “ulamoq”, “yopishtirmoq”,
“koʻklamoq” maʼnolarini anglatadi [OʻTIL.P.358]. Demak, “Muqaddamatu-l-adab”da
“tuzatmoq, isloh qilmoq, yamamoq” mazmunlarini anglatgan chatti feʼlining mazmuni tilimizda
faol qoʻllanilmoqda.
4)
“qurmoq, bino qilmoq”:
[МАА.433б.4]
شوق ىداسي ويا –ev yasandi qush –“qush uya yasadi”, “MAB” qoʻlyozmada bu feʼl
ev soʻzidan morfologik usul bilan yasalgan feʼl orqali ifodalangan, qiyoslang: [MAB.149b.3]
شوق ىدلاافيا– evaladi qush – “qush uyaladi, in qurdi”. [MAA.464a.4]
ي
ىن هريظح ىداس – yasadi
xazinarani – “oʻtarni qurdi, qoʻtonni yasadi, bino qildi”. Qiyoslang: [MAB.165a.4] ىدليق هريظح–
xazira qildi. [MAV.109b.5] ىداسي نارا– aran yasadi.
5)
“bezatmoq, ziynatlamoq, chiroyli qilmoq”:
[МАА.443б.3]
ىن فيا ىداسي ىشخي –yaxshi yasadi evni – “uyni yaxshi bezadi”. Yordamchi
nusxalarda boshqa feʼllar keltirilgan, qiyoslang: [MAB.152b.6] ىنفياىدلاوجلا– alchuladi evni –
“uyni ganchladi” [RSL.1.425], [MAV.102b.8] ىنفياىدازبلاربباميس– simab birla bezadi evni – “uyni
simob bilan bezatdi”. Har ikki holda ham uyni pardozlash maʼnosi anglashilib turibdi. Bu
feʼlning forsiy muodillaridan ham shu mazmunni anglash mumkin, qiyoslang: [MAB.152b.6]
هناختسارايب– biyarast xana – “xonani bezadi”, [MAV.102b.8]
م
باميسبارهناحدركشقن – munaqqish kard
xana ra bi simab –“uyni simob birla bezadi”. [MAA.492b.4] ىداسيىنيزوا– ozini yasadi – “oʻzini
bezadi, ziynatladi”. Iboradagi oʻzlik maʼnosi alohida oz oʻzlik olmoshi orqali ifodalangan,
“MAB” qoʻlyozmada bu mazmun oʻzlik affiksi orttirilgan feʼl yordamida berilgan, qiyoslang:
[MAB.191b.6] ىدلوزوق– quzuldi –“bezandi” [DLT.P.181]. [MAA.503b.4]
ا
ىداسيىنيزو – ozini
yasadi – “oʻzini yasadi, bezadi, ziynatladi”. Bu feʼlning arabiy muodili هبنيزت– tazayyana bihi –
“u bilan bezandi” [ARSl.341] mazmunini anglatadi. “MAV” qoʻlyozmada esa u [MAB.179b.3]
لاريبكنيناىدنازب– bezandi anin birla – “u bilan bezandi” shaklida berilgan. “MAA” qoʻlyozmada
feʼlning oʻzlik mazmuni ifodalansa-da, toʻliq mazmun anglatilgan emas. “MAB” qoʻlyozmadagi
turkiy soʻzlik esa arabiy matnga ham shaklan, ham mazmunan mos tushadi. [MAA.572a.1]
ىنباتكىداسي– yasadi kitabni – “kitobni bezadi, ziynatladi”. “MAV” qoʻlyozmada bu feʼl
[MAV.134b.9] ىنكيتبىدتيبويازب– bezayu bitdi bitigni – “bitikni bezatib bitdi, xatni chiroyli qilib
yozdi” maʼnosida keltirilgan. Poppeda yasadi kitabni iborasi “kitobni tuzdi” [POPPE.P.202]
mazmunida tarjima qilingan. Feʼlning arabiy soʻzlikdagi shakli منمن– namnama – “bezamoq,
naqshlamoq” [QJ.1254] maʼnolarini anglatadi. Demak, yuqoridagi – yasadi feʼli “tuzmoq” emas,
balki “yasamoq, bezamoq” maʼnolarini ifodalaydi.
6)
“soʻz qoʻshmoq, yolgʻon gapirmoq”:
[МАА.468б.1]
ىنزوس ىداسي ناقلاي – yalgʻan yasadi sozni –“soʻzni yolgʻon gapirdi”.
Qiyoslang: [MAB.167b.3] ىنزوس ىتج– chatti sozni. [MAA.442b.4] لاريب ناقلي ىنزوس ىداسي– yasadi
sozni yalgʻan birla – “soʻzni yolgʻon bilan gapirdi”. Keyingi nusxalarda bu feʼl koʻchma
139
maʼnodagi bazadi feʼli bilan berilgan, qiyoslang: [MAB.152a.4] ىنزوس ىدازب– bazadi sozni,
[MAV.102b.2] ىنزوس ىتج ويازب– bazayu chatti sozni. [MAA.469b.4] ىن ناغلي ىداسي– yasadi
yalgʻanni – “yolgʻon gapirdi”. Qiyoslang: [MAB.168a.7] ىتج ناغلي– yalgʻan chatti.
7)
“saf tortmoq, safga tizmoq, saf qilmoq, tartibga keltirmoq”:
[МАА.457б.2]
ساي هكريج
هدشيجناس رلا ىدا
– chirka yasadilar sanchishda – “urush uchun safga
tizildilar”. Yordamchi nusxalarda tayanch nusxadagi
ىف
لاتقلا
– fi-l-qitali soʻzi tushib qolgan,
lekin “saf tormoq, safga tizmoq” maʼnolari aniq ifodalangan, qiyoslang: [MAB.161a.1] فص
ت
اقرلالا ىترا – saf tartti anlarqa, [MAV.107a.8] لاريب رلانا ىتشوتوت فص– saf tututshti anlar birla.
N.Poppe yuqoridagi iborani “qoʻshinni urush uchun safga tizdilar” [POPPE.P.132] mazmunida
tarjima qilgan. Demak, har uchala holatda ham feʼlning maʼnosi arab tilidagi asliga toʻgʻri
anglashilgan.
8)
“tuzmoq, tashkil qilmoq”:
[МАА.421б.3]
ىن كيرج ىداسي – yasadi cherikni – “qoʻshinni tuzdi, qoʻshinni tashkil qildi”.
Bu feʼl “MAB” qoʻlyozmada [MAB.139b.1] ىنكيرجىدليققونا – anuq qildi cherikni – “qoʻshinni
tayyor qildi”, yaʼni “qoʻshinni safga tizib, tayyor qildi” maʼnosida keltirilgan. “MAV” tayanch
nusxadagi singari yasadi cherikni shaklida berilgan. N.Poppeda ushbu feʼl “qoʻshinni saf qildi”
[POPPE.P.202] mazmunida tarjima qilingan. Biz yuqoridagi fikrlarga asoslanib yasadi cherikni –
iborasini “qoʻshinni tuzdi” mazmunida oʻgirdik. [MAA.446b.1] ىنكيرجىداسي – yasadi cherikni –
“qoʻshinni tuzdi”. Qiyoslang: [MAB.154b.1] ىنكيرجىدزوت– tuzdi cherikni.
9)
“quymoq, shakliga keltirmoq”:
[МАА.279а.4]
نرلا نوتاح ىداسي
ىرلا همين روناسي هليب نوتلا كني
– yasadi xatunlarnin altun bila
yasanur nimalari(ni) – “xotinlarning oltindan yasalgan bezaklarini quydi, yasadi”. N.Poppeda bu
ibora yasadi xatunanin altun birla yasanur nimalarini – “xotinuning oltinidan taqinchoq yasadi”
[Poppe.P.203] shaklida keltirilgan. Bu esa asl matndagi “qimmatbaho taqinchoqlarni qoʻydi”
mazmunini bermaydi. “MAB” qoʻlyozmada tayanch nusxadagi xatunlarnin altun birla yasanur
nimalari birikmasi qisqagina bezak soʻzi orqali ifodalangan va [MAB.55a.7]
وق
ىنكازبىدي – quydi
bezakni, “MAV” qoʻlyozmada esa [MAV.44b.4] ىنهشوماشىديوق– quydi shamushani koʻrinishida
berilgan. Arab tilidagi feʼl ham aynan “taqinchoqlarni, bezaklarni qoʻydi” maʼnosini anglatadi.
10)
“bichmoq”:
[МАА.436б.4]
هك كلكنوك ىداساي كني – yen yasadi konlakka – “koʻylakka yeng bichdi”.
Mazkur yasadi feʼli ushbu oʻrinda “bichmoq” maʼnosiga juda mos tushadi, shu sababli biz uni
shu maʼnoda izohladik. Yordamchi nusxalar bilan qiyoslang: [MAB.148a.7] ىدليق ىجوا كني
اككلاكنوك– yen uchi qildi koklakka, [MAV.100a.8] اك كلاكنوك ىديوق ىجوا– uchi koydi konlakka.
11)
“tayyorlamoq, hozirlamoq”:
[МАА.502а.2]
نوجوةا شيا ىنيزوا ىداسي – yasadi ozini ish uchun – “oʻzini ish uchun
tayyorladi, hozirladi”. “MAB” qoʻlyozmada bu feʼl [MAB.178b.4] اكشيا ىديوك– quydi ishga
shaklida keltirilgan.
- Kuy feʼli qadimgi turkiy tilda “yonmoq” [DTS.312] maʼnosida qoʻllanilgan. Alisher
Navoiy asarlari tilida “yonmoq, oʻrtanmoq”, “azoblanmoq, iztirob chekmoq”, “yonmoq, kul
boʻlmoq” [ANATIL.P.134] maʼnolarini anglatgan. Demak, “kuymoq” feʼli “oʻrtanmoq”
maʼnosida yuqoridagi “yasamoq” feʼli ifodalagan maʼnoga yaqin keladi.
12)
“yaxshi koʻrsatmoq”:
[МАА.444а.3]
همين لوا ىشخي اقنا ىداسي –yasadi anqa yaxshi ul nima – “unga u narsani
yaxshi koʻrsatdi”. N.Poppeda mazkur ibora aynan “unga u narsani yaxshi qildi” [Poppe.P.203]
shaklida tarjima qilingan. Feʼlning arabcha asli اذكهسفنهلتلوسsavvalat lahu nafsuhu kaza – “uning
koʻngli unga ul narsani yaxshi koʻrsatdi, diliga yoqadigan qildi” [QJ.496] maʼnolarini anglatadi.
Feʼldagi nozik maʼno farqi yordamchi nusxalarda maʼlum miqdorda sezilib turibdi, qiyoslang:
[MAB.153a.2]
ىناسرااننلافاكناىنتىدازب–
bezadi
tani
ana
falan
naarsani,
[MAV.103a.2]
ىنبوزواىسفنىدربويازب– bezayu berdi nafsi uza nimani. Keltirilgan misollarga asoslangan holda,
yuqoridagi iborani “unga u narsani yaxshi koʻrsatdi” mazmunida izohlashni maʼqul topdik.
140
Yuqorida keltirilgan misollardan shu narsa koʻrinib turibdiki, tayanch qoʻlyozmadagi
birgina yasadi feʼli anglatgan maʼnolar yordamchi nusxalarda onardi, yarashturdi, chatti, bezadi,
quzuldi, bezayu bitdi, bezayu chatti, saf tartti, saf tutushti, anuq qildi, tuzdi, quydi, kuydi kabi bir
turkum feʼllar orqali izohlangan.
Xulosa qilib shuni taʼkidlamogʻimiz lozimki, lugʻat matnida uchragan yasadi feʼli keng
maʼno qatoriga ega va bu maʼnolarning aksariyati ayrim oʻzgarishlar bilan hozirgi tilimizga
qadar yetib kelgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |