Tili va adabiyoti universiteti

«Sayhun daryosining Axsi tarafi dashttur»
[Bobur, 1:36]. 
Bobur suyi indikatorini daryo soʻzining sinonimi sifatida qoʻllabgina qolmay, keng ma’noda 
ariq, soy, hozirgi kanal ma’nolarida ham ishlatadi: 
«Nechukkim, Andijon suyi Oʻshdin kelur, Axsi 
suyi Kosondin kelur»
[Bobur, 1:36].Bu oʻrinda Bobur 
Axsi suyi
deganda taxminan uzunligi 30 
km dan ortiq Kosonsoydan Axsiga quvur orqali oqib keluvchi tarixiy ariqni, 
Andijon suyi
deganda hozirgi Oqbura daryosini nazarda tutadi. 
Arablar Sirdaryoni
Sayhun 
deb ataganlar. Jumladan, Alisher Navoiy 
Sayhun suyi, 
Zahiriddin Muhammad Bobur ham Sayhun gidronimini qoʻllagan: 
Oqib haddi sharqiyda Sayhun suyi,
Borib haddi gʻarbiyda Jayhun suyi.
[Alisher Navoiy, 3:328]. 
Yoki:
«etti pora qasabasi bor; beshi Sayhun suyining janub tarafida, ikki shimol 
jonubida».
[Bobur, 1: 34].
 
Oqbura
– Fargʻona vodiysining janubi – sharqidagi daryo. Kichik Oloy tizmasining 
suvayirgʻich qismidan boshlanadi.Uzunligi 70 km. Havzasining maydoni 2676 km
2
.[Oʻzbekiston 
milliy entsiklopediyasi, 4: 618].
Oqbura 
gidronimi Boburning «Boburnoma» asarida 
Andijon rudi
deb berilgan va 
quyidagicha ta'riflangan:
«Andijon rudi Oʻshning maqomatining ichi bila oʻtib, Andijonga borur. Bu rudning har 
ikki jonibi bogʻot tushubtur, tamom bogʻlari rudqa mushruftur, binafshasi bisyor latif boʻlur».
[Bobur, 1: 35].S.Jalilov fikricha ham, Andijon rudi aynan Oqbura.[Jalilov, 5: 24]. 
Manbalarda gidronim 
Oqbura, Oqboʻra, Oqboʻyra 
variantlarida uchraydi. Bizningcha, 
gidronimning asl shakli – Oqbura, barcha oʻrinlarda ana shu shaklni qoʻllash maqsadga muvofiq. 
Oqbura gidronimining bir necha etimologik talqinlari kuzatiladi: 
1. Oqboʻra (Oqbura) gidronimi tarkiban 
oq
va
boʻra
soʻzlaridan iborat boʻlib, 
boʻra«ikki 
oʻrkachli tuya»
ma’nosidagi 
bugʻro 
//
 bugʻri
soʻzining fonetik varianti. Suv ob'ekti suvining tuya, 
ya'ni bugʻro yurishiga nisbatlash asosida nomlangan. Keyinchalik mahalliy nutqda 
bugʻro
tarkibidagi 
gʻ
undoshi tushib qolgan, u unlisi 
oʻ
ga almashgan: 
oq bugʻro > oq bura > oqboʻra > 
Oqboʻra.
Bu, bizningcha, nomning xalqona etimologiyaga asoslangan talqini. 
2. Respublikamizda bir necha Oqboʻra nomli qishloqlar bor. Mazkur oykonimlar 
oqboʻyra
etnonimi asosida vujudga kelgan. Etnonim 
oqboʻyra, oqbuvra, oqbura
kabi fonetik 
variantlarga ega.[Drevnetyurkskiy slovar 6:354].Oqbura gidronimi ana shu etnonimning fonetik 
varianti asosida yuzaga kelgan. Demak, Oqbura – etnogidronim. 
Bizningcha, Oqbura gidronimi 
oq, bura 
morfemalaridan tarkib topgan. Oq – suvning 
xususiyatini ifodalovchi soʻz. 
Bura –
bir necha tillarga mansub 
muran
tarixiy gidronimik 
indikatorining fonetik varianti. Qadimgi turkiy til leksikasiga doir lugʻatlarda 
muran
(műrän) 
moʻgʻulcha daryo (reka) deb izohlanadi va 
«Oʻgʻuznoma»
, 
«Muhabbatnoma»
da oʻguz soʻzi 
bilan sinonim sifatida 
daryo
ma’nosida qoʻllanganligi qayd etiladi.[Drevnetyurkskiy slovar, 6: 
354].
Abulgʻozixon esa 
muran
soʻzini quyidagicha izohlaydi: 
«Oqib boraturgʻan ulugʻ suvni 
turkiy tilinda soy der. Tojik kechkinrud va uluqin rudxona der va arab vodiy der. Moʻgʻul muran 
der». 
U fikrini davom ettirib, muran tarkibli quyidagi gidronimlarni keltiradi:
«Moʻgʻul yurtining kun tugʻishinda sakkiz suv boʻlur. Ani sakkiz muran derlar.Shul 
suvlarning oralarida oʻltururlar erdi.Aning barchasi kelib Ayqiramurangʻa qoʻshilur. Ul sakkiz 
suvning otlari munlar turur: Koʻkmuran, Oʻnmuran, Qorausin, Sanbiqun, Aqrimuran, 
Oʻrmuran, Jigʻanmuran, Jochamuran».
[Abulgʻoziy, 7:35].
 

---

143 
Demak, tarixda 
muran
oʻnlab gidronimlar tarkibida gidronimik indikator sifatida 
soy
ma’nosida qoʻllangan. 
Nom tarkibidagi 
muran
til taraqqiyoti davomida 
bura 
shakliga kelib qolgan. Turkiy 
tillarda 
m-b
undosh fonemalari mosligi, ya'ni 
m
undoshining 
b
ga oʻtish yoki buning aksi koʻp 
kuzatiladi: 
men – ben, murun – burun, muni – buni, munday – bunday 
kabi. Xuddi shu hodisa 
muran
soʻzida ham kuzatiladi: 
muran
>
buran
. Shuningdek, soʻz oxiridagi n sonor undoshi ham 
tushib qolgan. Demak, gidronimning lisoniy shakllanishi quyidagicha: 
oq muran > oq mura> 
oqmura > oqbura > Oqbura. 
Oqbura suvning belgi-xususiyati asosida nomlangan gidronimlar sirasiga mansub boʻlib, 
«oq suvli daryo»
ma’nosidagi 
oq muran
otli birikmasi uning etimonidir. 
Oqbura gidronimi haqidagi etimologik qarashlarimizni hududda mazkur suv ob'ektiga 
nisbatlash, aniqrogʻi, ob'ektlardagi suv xususiyatlarini qiyoslash asosida nomlangan 
Qoradaryo 
gidronimining mavjudligi ham tasdiqlaydi.Shuningdek, Andijon shahrida 
Oqbura, Qorabura
nomli ariqlar ham mavjud. Bu gidronimlar 
bura
, ya'ni 
muran
gidronimik indikatorining ma’no 
koʻlami kengayganligini, u daryogina emas, ariq ma’nosida ham qoʻllanganligini koʻrsatadi. 
Koson Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asarida ham tilga olingan. Bobur 
Fargʻona vodiysi shaharlari qatorida Kosonni quyidagicha ta'riflaydi: “Yana biri Kosondur, 
Axsining shimolida tushubtur. Kichikroq qasabadur.Nechukkim Andijon suyi Oʻshdin kelur, 
Axsi suyi Kosondin kelur.Yaxshi havoliq yerdur. Safoliq bogʻchalari bor. Vale safoliq 
bogʻchalari tamom soy yoqasida voqi' boʻlgʻon uchun, “poʻstini pesh barra” (maqtab aytilgan 
soʻz: “Oldiga qorakoʻl teri tutilgan poʻstin”) debturlar. Safo va havoda Oʻsh bila Koson elining 
taassubi bor”[Bobur 1:36].
Chirchiq – Sirdaryoning eng katta va eng sersuv oʻng irmogʻi, Toshkent viloyatidagi 
daryo. Dastlab daryo “Hudud ul-olam”, soʻngra arab geograflari Istaxriy, Muqaddasiy asarlarida 
Parak, Nahri turk, Nahri Turkiston
nomlari bilan tilga olingan.
Zahiriddin Muhammad Bobur «Boburnoma» asarida daryoni 
Chir suyi
nomi bilan qayd 
etadi: 
“Sulton Ahmad Mirzokim, Toshkandga moʻgʻul ustiga cherik tortib, Chir suyinikim, 
Toshkandtin ikki sha'riy yoʻl boʻlgʻay, bu suvning yoqasidakim shikast topdi...”
[Bobur 1: 38].