Tili va adabiyoti universiteti

qaraja 
(
ochiq-sochiq kiyinadigan, hamma narsa yeydigan, 
dabdabali toʻy qiladigan, namoz oʻqimaydigan, tahoratsiz yuradigan inson)
” deb atashadi.
Eshonlar 7 yoshdan farzandlariga namoz oʻqitishadi; ayollari kalta, tor libos kiymaydi, yalang 
oyoq yurmaydi, erkaklar oldiga chiqmaydi; katta-kichikni sizlab chaqirishadi; ichmaydi; 
chekmaydi; doimo tahoratli yurishadi; faqat halol mahsulotlarni iste’mol qilishadi; toʻylarni 
kichik qilib oʻtkazishadi; eng asosiysi, ular begonalarga qiz berishmaydi va begonalardan kelin 
olishmaydi, buni oʻzlariga munosib koʻrishmaydi. Shu laqablari sabab ularning hammasi el 
ichida qadrlanadi va ular laqablaridan faxrlanadilar. 
Xo:ja (xoʻja)
– oʻzlarini chahoriyorlarning avlodlari deb hisoblovchi musulmonlarning 
faxriy nomi [Oʻzbek tilining izohli lugʻati: 4-jild, 2008: 435]. Xoʻjalar oʻzlarini Muhammad 
paygʻambarimizning qiz farzandlaridan tarqalgan deb hisoblashadi, ularni xalq ichida hamma 
ulugʻlaydi va hurmat bilan qarashadi. Qadim zamonlardan asl qizlar eshonlarga va xoʻjalarga 
kelin boʻlishgan, bu odat hozirgi kunga kelib deyarli tugatilgan. 
Xoʻja
soʻzi avloddan avlodga 
oʻtib kelayotgan laqablardandir. Bu laqab hurmatga ega boʻlgani sababli yoʻqolib ketmaydigan 
laqablar sirasiga kiradi. Oʻzbek tilining izohli lugʻatida xoʻja avlodidan kelibchiqqan kishi 
“
xoʻjazoda
” deyilgan. Ammo xalq ichida bu soʻz ishlatilmaydi, xoʻja avlodiga ham xoʻja 
deyiladi: 
Ganja xo:ja (Kenja xoʻja), Makkam xo:ja (Mahkam xoʻja), Islom xo:ja (Islom xoʻja)
. 
Mölla:
(mulla) - oʻqimishli, taqvodor odam. Oʻrta Sharq, Markaziy Osiyo mamlakatlarida 
madrasa ta’limini olgan shaxs [Oʻzbek tilining izohli lugʻati: 2-jild, 2008: 634]. Mulla toʻylarda 
duo qilib, nikoh oʻqisa, ma’rakalarda marhum nomiga turli oyatlarni va janoza namozini oʻqiydi: 
Sherip mölla:
(Sharifboy mulla),
 Raxim mölla 
(Rahimboy mulla).
 
Xalpä:
(xalfa) - Shariat qoidalarini yaxshi biladigan oʻqimishli odam [Oʻzbek tilining 
izohli lugʻati: 4-jild, 2008: 381]. Ular motam marosimlarda ayollarga “Qur’oni karim” 
suralaridan oʻqib beradi. Paygʻambarimiz Muhammad s.a.v. boshidan oʻtgan voqealar, ayollarni 
yaxshi yoʻlga boshlovchi, sabr-bardoshning afzalligini koʻrsatuvchi, Alloh sevgan bandalarini 
turli yoʻllar bilan sinashini isbotlovchi hikoya va rivoyatlarni aytib, boshiga musibat tushgan 
ayollarning dardiga malham boʻlishadi: 
Gunnoraxalpä: (
Gulnora xalfa),
 Maxpira xalpä:
(Mahfira 
xalfa),
 Sherpa xalpä
(Sharifa xalfa). 
Salbiy ma’noli laqablar insonning qadr-qimmatini yerga uradi, uni kamsitadi, 
haqoratlaydi va qaysidir ma’noda kishi ruhiyatiga yomon ta’sir qiladi. Bunday laqablarga 
quyidagilarni kiritish mumkin: 
Kälҫik
(kalchik) – manbada Gurlan, Qoʻshkoʻpir shevalarida soqov, duduq odamlarga 
nisbatan aytilgan [Abdullayev, 1961:55]. Hozirgi kunda Xorazmning barcha hududlariga 
tarqalgan boʻlib, duduqlanib, ya’ni qiynalib, tutilib soʻzlaydigan kishilarga laqab qilib beriladi: 
Aɣabek kälҫik
(Ogʻobek kalchik).
Käl
(kal) – sochi yoʻq odam. 
Öqqi käl
(Oʻgʻiljon kal), bu ayolning sochlari, nima 
sababdanligini hech kim bilmaydi, oʻz-oʻzidan bir kun ichida toʻkilib qolgan. Shu voqea sabab 
uni hamma shu laqabi bilan chaqiradi.
Ҫ(i)bin
(chivin) – ikki qanotli, uzun moʻylovli qon soʻruvchi mayda hashorot [Oʻzbek 
tilining izohli lugʻati: 4-jild, 2008: 478] boʻlib, Xorazmda bu hashorotga 
pashsha
deyiladi. 
Pashsha 
(forscha - chivin) yozda juda koʻpayib ketadigan, turli suyuq organik moddalar bilan 
oziqlanadigan qoʻsh pardaqanotli hashorot. Pashsha soʻzining ma’nosi Xorazm shevalaridagi 
chivin
ni ifodalaydi: 
Malut ҫ(i)bin
(Mavluda chivin). Odamning jussasi juda kichkina, lekin tirik, 
chidamli [N.Mahmudov, D.Xudoyberganova, 2013:247] boʻlganligi sababli shu laqab berilgan.
Piyaɳ
(piyon) – ichkilikdan kayfi oshgan, mast [Oʻzbek tilining izohli lugʻati: 3-jild, 2008: 
256]: 
Eyam piyaɳ 
(Egam piyon),
Aza:m piyaɳ 
(Azamat piyon).Bu odamning ichmagan vaqti 

---

103 
yoʻq, doimo mast ahvolda turgani uchun unga shu laqab berilgan. Zahiriddin Muhammad Bobur 
oʻzining “Boburnoma” asarida 
tofih 
[Is’hoqov, 2008: 173] soʻzi orqali mast ma’nosini 
ifodalagan.
Eşȁǩ 
(eshak) – Polvon, bu kishining laqabi aslida yoshligidan buyon 
kurra
(
ǩǘrrȁ
) 
boʻlgan. U hozirda katta yoshli kishi boʻlib, oʻz laqabidan or qilgan va bu laqabni oʻzgartirish 
uchun koʻp harakat qiladi. Natija boʻlmagandan keyin kurra deb chaqiradigan oʻrtoqlari, 
qoʻshnilari va boshqa tanishlarini yigʻadi va katta ziyofat beradi. Ziyofat paytida mehmonlardan 
kurra deb chaqirmasliklarini soʻraydi. Mehmonlardan yoshi kattarogʻi ziyofat soʻngida “Sen endi 
ulgʻayib katta odam boʻlding, endi seni kurra deb atamaymiz. Kurra ulgʻaysa eshak boʻladi, endi 
seni laqabing eshak deydi va kuladi”. Shu bilan laqabi eshak boʻladi.
Eshak soʻzi befahm, hech narsaga qiziqmaydigan odamga nisbatan ishlatiladi. Bundan 
tashqari, ushbu soʻz insonga nisbatan qoʻllanganda haqorat ma’nosini ham bildiradi [Oʻzbek 
tilining izohli lugʻati: 5-jild, 2008: 63]. 
Diniy tomondan olib qaraganda ham, insonlar bir-birini laqab bilan masxara qilishi 
gunoh hisoblanadi: “Oʻzlaringizni (bir-birlaringizni) mazax qilmanglar va bir-birlaringizni 
laqablar bilan atamanglar! Imondan keyin fosiqlik nomi naqadar yomondir! Kimki tavba 
qilmasa, bas, aynan oʻshalar zolimlardir” (Hujurot, 11).
Kishilar laqab qoʻyishdan oldin, avvalo, shaxsning sha’ni va qadr-qimmatiga ta’sir 
qilish darajasini oʻylab koʻrishi kerak. Koʻp hollarda shaxsning jismoniy kamchiligidan 
(shaxsning jismoniy kamchiligiga oid laqablar kishilarning tabiati, xarakteri, oʻxshashligi, 
tugʻma yoki orttirilgan nuqsoni asosida) kelib chiqib qoʻyilgan laqablar salbiy ma’no ifodalaydi. 
Demak, laqablar familya paydo boʻlgunga qadar yaqin hududda yashovchi ismi bir xil 
kishilarni birini ikkinchisidan farqlash va qaysidir insonni tezda tanib olish maqsadida 
ishlatilgan. Bugungi kunga kelib, katta yoshdagi kishilar oʻrtasidagina shu maqsadda ishlatiladi. 
Yoshlar oʻrtasida hozirgi kunda kishilarni kamsituvchi salbiy ma’noli laqablar “urf” boʻlgan 
desak mubolagʻa boʻlmaydi.
Hozirgi kunda qonunchiligimizda kimnidir haqorat qilganlik uchun javobgarlik 
masalasiga jiddiy qaralayotgani sabab kishilarga laqabdan toʻgʻri maqsadda, boshqalarni 
kamsitmagan holda foydalanish kerak ekanligini tushuntirish kerak.