Tili va adabiyoti universiteti

ajdahokushlik, bandaliq, devonaliq
kabi soʻzlar 
qaysi tilga tegishli deb qaraladi. 
Yuqorida keltirilgan sabablar, shuningdek, arabcha-forscha soʻzlarni etimologik jihatdan 
aniqlashdagi ba’zi noaniqliklar tufayli ba’zi olimlar turkiy tillardagi arabcha, forscha leksik 
birliklarning bunday koʻpligiga shubha bilan qarashadi. Masalan, yirik turkolog K.Musaev 
shunday yozadi: “Yaqinlargacha turkiylarga arab-fors ta’sirining ahamiyati an’anaviy tarzda 
boʻrttirilib kelingan. Agar bir tomondan turkiy tillarda, ikkinchi tomondan arab va fors tillarida 
leksik parallellar aniqlansa, turkiy materialda izohlash qiyin boʻlsa, ularni arab yoki fors tilidan 
oʻzlashgan soʻzlar sifatida qaralar edi”. [Musaev, 1978: 39]. SHunga yaqin fikrni uygʻur tili 
mutaxassislari ham aytishgan: “Uygʻur tilida chet tillar leksikasi orasida arab va eron elementlari 
keng tarqalgan. Hatto ba’zi tadqiqotchilar ularning ahamiyatini boʻrttirib koʻrsatganlar”. [Stroy 
uygʻurskogo yazыka, 1989: 67]. Bu fikrlarga qoʻshilish qiyin. Ba’zi sabablarga koʻra, ayrim 
tarixiy shart-sharoitlar taqozosi bilan yuqorida biz eski oʻzbek tili mutaxassislarining fikrlarini 
keltirdik. Endi boshqa turkiy tillarda bu sohadagi ahvolga bir koʻz tashlaylik. I.B. Stebleva 
shunday yozadi: “Keyinchalik klassik turkiy adabiyotning gullagan davrida (XV asr oxiri XVI 
asr boshi) poetik nutqda arab-fors oʻzlashmalar Oʻrta Osiyoda ham, Kichik Osiyoda ham 90% ga 
etadi”. [Ctebleva,1971: 18 ]. E.N.Najib esa: “ Turk tilli adabiyot, bir tomondan boyiydi, ikkinchi 
tomondan esa, arab va fors elementlari bilan toʻlib toshadi”,-deydi. 
Shuni alohida qayd etish lozimki, XV-XVI asrlar va undan keyingi davrlarda ham ikki 
tillilik hukm surgan. L.V.Sherbaning ta’kidlashicha, “ikki tillilik mohiyat jihatidan bir tilga olib 
boradi”. [Sherba, 1958: 48-52 ]. Hirotda ikki tillilik boʻlgan. Keyingi asrlarda fors tili oʻzbek 

---

155 
tilini siqib chiqargan va u erdagi ikki tillilik bir tillilikka aylangan. Hozirgi Hirortda oʻzbek tilida 
hech kim gaplashmaydi. 
Bundan tashqari, ikki tillilik davrida fors tili donor til hisoblangan. Turkiy (oʻzbek) tili 
undan soʻz olgan. Uzoq davom etgan ikki tillilik davrida arab va fors tillari oʻzbek tilining 
fonetik, grammatik va leksik tizimiga kuchli ta’sir etgan. Buning natijasida oʻzbek tilida ba’zi 
oʻzgarishlar sodir boʻlgan. Masalan, oʻzbek adabiy tilida singarmonizm kuchsizlashgan. Bunday 
salbiy ta’sirni boshqa turkiy tillar misolida ham koʻrish mumkin. Uzoq yillar davomida boshqa 
oiladagi tillar ta’sirida turk tilining Prishtina shevasida singarmonizm butunlay yoʻqolgan. 
Vaholanki, turk adabiy tilida singarmonizm yaxshi saqlangan. Bundan tashqari, oʻzbek tilida fors 
tilining ta’sirida “o” fonemasi paydo boʻlgan. Bu fonema boshqa turkiy tillarda yoʻq.