Tili va adabiyoti universiteti

ogʻziga qaratmoq 
[Rahmatullayev, 
1992: 201.] iborasi 
buyrugʻini kutmoq
ma’nosida ishlatilgan boʻlsa, bugungu kunda bu frazema 
nutqiy vaziyatga qarab
maqtanmoq, koʻp gapirmoq, 
ma’nolarini ham ifodalaydi: 
Gashtakta 
yangaming chakagi tinmadi, bir uy xotinni ogʻziga qarativ oʻtirdi.
Ma’no kengayishi 
ogʻzini poylamoq
(aybini tan olishini kutmoq; gapirishini kutmoq) 
[Rahmatullayev, 1992:203], ogʻiz solmoq (sovchi qoʻymoq; noqonuniy oʻzlashtirish; tishlamoq) 
[Rahmatullayev, 1992: 205.], kabi iboralarda ham kuzatiladi.
Yuqoridagi fikrlar asosida quyidagilarni xulosa qilish mumkin: 

Shevada qoʻllanadigan iboralarning aksariyati frazeologik lugʻatlarga kiritilmagan, ularni 
yigʻish, oʻrganish, frazeologik lugʻatni boyitish bugungi kun tilshunosligi oldida turgan asosiy 
masalalardan biridir. 

Shevadagi iboralar tarkibida roʻy bergan fonetik, leksik, grammatik oʻzgarishlarni adabiy 
til bilan chogʻishtirma oʻrganish yangi ilmiy xulosalarga olib keladi. 

Frazemalarni lingvokulturologik jihatdan tahlil qilish, frazemaning etimologiyasini 
oʻrganish va frazemalarning lingvokulturologik lugʻatini, etimologik lugʻatini yaratish lozim. 
Chunki har bir frazemada xalqimiz hayoti, urf-odatlari aks etgan. Frazemalarni bu aspektda 
oʻrganish yoʻqolib borayotgan qadriyatlarimizni saqlab qolishi, kelgusi avlodga yetkazishga 
xizmat qilishi, frazeologik lugʻatning boyishiga, adabiy tilning leksik jihatdan boyishiga ham 
hissa qoʻshishi mumkin. 

Xalq tilida faol qoʻllanayotgan frazemalardagi ma’no kengayishini chuqur oʻrganish 
lozim va ma’no kengayishi yuz bergan iboralarni lugʻatlarga kiritish foydadan xoli emas. Bu 
tadqiq frazeologik polisemiya, frazeologik omonimya, frazeologik sinonimya kabi 
muammolarning kengroq oʻrganilishiga asos boʻladi. 

Frazemalarni diaxron va sinxron aspektda oʻrganish yangi natijalarni yuzaga chiqarishi 
mumkin. Masalan, “Dasmol qozigʻa ilindi”(ovqatlanib boʻlmoq) iborasi nisbatan qadimiy boʻlib, 
mix hali xalq hayotiga kirib kelmagan paytlardan boshlab ishlatilib kelinmoqda. Oʻsha paytlar 
odamlar devorlarga qoziq qoqib, biror narsa ilish uchun foydalangan. 
Latareyasiga oʻyin chiqdi
iborasi bugungi kunda yaratilgan boʻlib, toʻsatdan omadi kelgan, baxti chopgan insonlar
holatini ifodalash uchun qoʻllanadi. Demak, frazemalarni bu aspektda tahlilga tortish bir 

---

333 
paytning oʻzida tilning oʻtmishdagi va bugungi kundagi holatini qiyosan oʻrganishga asos 
boʻladi.