Tili va adabiyoti universiteti

-sa 
chegaralash ma'nosida ishlatiladi. Ya'ni 
-cha 
qoʻshimchasi orqali 
chegaralash ma'nosining joʻnalish kelishigi qoʻshimchasisiz ham hosil boʻlishini koʻramiz. 
Oʻzbek va turk tillarida 
-cha 
affiksining chegaralash ma'nosi yuzaga chiqishidagi farq ham shu 
oʻrinda kuzatiladi. Oʻzbek tilida 
-cha 
ning boshqa soʻz oʻzgartiruvchi va shakl yasovchi 
qoʻshimchalarisiz qoʻllanishi odat boʻlmagan holda, turk tilida bu hodisa bevosita 
-cha
qoʻshimchasi orqali yuzaga chiqishi mumkin: 
bepse –menimcha, insansa –insonlarcha. 
Ushbu 
holatdan kelib chiqib, oʻzbek tilida 
-cha 
shakli orqali chegaralash ma'nosi yuzaga chiqishi uchun 
u joʻnalish kelishigi shakliga qoʻshilib, 
-gacha 
koʻrinishini olgan, deyish mumkin. Biroq bu 
oʻrinda 
-ga 
qoʻshimchasida kelishik ma'nosi yoʻqolgan, deb hisoblanmogʻi kerak. Ana oʻshanda 
-gacha 
< 
-ga 
va 
-cha 
dan iboratligi faqat etimologik xarakterda boʻlib, hozirgi holati faqat -
gacha
dir. Garchi prof. H.Ne'matov bu fikridan qaytgan boʻlsa ham, biz turkiy tillarda 
-gacha 
ning alohida kelishik shakli deyilishini qoʻllab-quvvatlaymiz. Zero, 
-gacha 
qoʻshimchasining 
deyarli barcha ot turkumiga oid soʻzlarga qoʻshilib, chegara grammatik ma'nosini ifoda eta olish 
imkoniyati ham buni isbotlaydi. 
Turkiy tillarda kelishik shakllari qoʻllanishining oʻziga xos xususiyatlari quyidagicha: 
1. Ayrim soʻz tarkibidagi kelishik shakllari yaxlitlanib qolgan. Qadimgi kelishik shakllari ba'zi 
soʻzlar tarkibida qotib qolgan holda hozir ham uchraydi: :
 ičrä, üzrä, ičkäri, tašqarı. 
2. Bir oʻzakka ikki xil kelishik shakli qoʻshilgan: 
meniŋčä, ilärü 
kabi. 
3. Soʻz oʻzagining qattiq
-
yumshoqligiga qarab kelishiklar har xil fonetik variantlarda 
qoʻshilgan. Kelishik qoʻshimchasini olgan soʻz ba'zan fonetik oʻzgarishga uchragan 
(aŋa, 
alarnıŋ). 
4. Ayrim turkiy tillarda kishilik olmoshlari kelishik qoʻshimchasi sifatida saqlangan.
Masalan, qozoq, qoraqalpoq, xakas, qirgʻiz tillarida
ma
ğ
a, sağa
ŋ,
ğa
ŋ
 
kishilik olmoshlari
 
joʻnalish kelishigi
-ä
oʻrnida ishlatiladi. 
5. Qadimgi yodgorliklarda vosita kelishigi mavjud boʻlgan: -
ın, -in
. Bu kelishik koʻpgina 
turkiy tillarda kategoriya tizimidan chiqqan, hozirda qoʻllanayotgan ayrim soʻzlar tarkibida 
uchraydi: 
ačın -toqın, yazın -qıšın. 
Oʻzbek va turk tillarining kelishik tizimi toʻgʻrisidagi mulohazalarimiz asosida quyidagi 
xulosalarga kelindi: 
1. Kelishik kategoriyasi turkiy tillar grammatikasida qadimiy kategoriyalardan boʻlib, 
ular soʻzlarni oʻzaro bogʻlashda keng koʻlamda ishlatiladi. Oʻzbek va turk tillarida qaysilar 
affikslar kelishik kategoriyasi shakllari ekanligi va uning miqdori borasida tilshunoslar orasida 
yakdillik yoʻq. Jumladan, -